POSIEDZENIE KOMITETU NAUK PRAWNYCH PAN
(WARSZAWA, 2 III 2006)
Posiedzenie rozpoczął przewodniczący Komitetu Nauk Prawnych prof. S.
Waltoś, przedstawiając zebranym szczegółowy program spotkania.
Merytoryczną część posiedzenia wypełniła dyskusja nad referatem prof.
dr hab. W. Kowalskiego: „Nabycie dzieła sztuki od osoby nieuprawnionej”.
W. Kowalski przedstawił generalne zasady dotyczące nabycia rzeczy
ruchomych od osoby nieuprawnionej i obowiązujące w tym zakresie trzy
podstawowe koncepcje. Rozwiązania przyjęte w tym zakresie w wybranych
państwach europejskich polegają z jednej strony na zapewnieniu silnej
ochrony nabywcy rzeczy ruchomej, z drugiej zaś przyznają pierwszeństwo
prawom właściciela. Istnieje także model pośredni, właściwy prawu
francuskiemu, dopuszczający warunkowe nabycie rzeczy ruchomej od
nieuprawnionego.
Referent wyraził pogląd, iż nie jest możliwe
sformułowanie jednoznacznej definicji pojęcia dóbr kultury. Zwrócił
uwagę na szczególne regulacje, które wyłączają stosowanie ogólnych
zasad nabywania rzeczy ruchomych w przypadku dóbr kultury pozostających
w domenie publicznej i przeznaczonych do publicznego użytku.
W
referacie wyrażono tezę, iż polskie prawo nie chroni w dostatecznym
stopniu praw właścicieli dóbr kultury. Regulacje nie zawierają
przepisów, pozwalających na wyłączenie ogólnych zasad obrotu
określonych w art. 169 kodeksu cywilnego, względem niektórych dzieł
sztuki. Dobra kultury stanowiące własność Skarbu Państw powinny
podlegać ochronie na zasadzie res extra comercium. Ograniczenia
ogólnych zasad dotyczących obrotu powinny odnosić się również do dóbr
prywatnych nieujawnionych w rejestrze oraz dóbr kultury należących do
niepaństwowych zbiorów publicznych.
W dyskusji udział wzięli
profesorowie (wg kolejności zabieranego głosu): E. Łętowska, P.
Winczorek, J. Boć, J. Jabłońska-Bonca, M. Pazdan, L. Kubicki, A.
Zieliński oraz S. Waltoś.
E. Łętowska zauważyła, iż efektywna
ochrona dóbr kultury stanowiących integralną część nieruchomości wymaga
przyjęcia regulacji, które będą określały sposób wprowadzenia takich
dóbr do obrotu. Jedynie zastosowanie odpowiednich ograniczeń w tym
zakresie pozwoli skutecznie zapobiegać dewastacjom nieruchomości
dokonywanym w celu uzyskiwania zabytkowych przedmiotów.
P.
Winczorek odniósł się do problemu dóbr kultury, które zostały przejęte
w trakcie działań zbrojnych i określane są mianem zdobyczy wojennych.
Trudno niekiedy stwierdzić, czy tego rodzaju przedmioty funkcjonujące w
obrocie należy traktować jako skradzione, czy też przypisywać im inny
status. Poważne wątpliwości dotyczą także wskazania strony uprawnionej
do żądania zwrotu takich dóbr kultury.
J. Boć wyraził
wątpliwość co do obecnego standardu ustalania właściwości sądów,
zajmujących się rozpatrywaniem sporów międzypaństwowych dotyczących
dóbr kultury.
J. Jabłońska-Bonca zwróciła uwagę, iż w obecnym
stanie prawnym brak jest odpowiednich środków ochrony dla nabywców
dokonujących zakupu dóbr kultury za pośrednictwem aukcji przeznaczonych
dla nieograniczonego kręgu uczestników. Może to rodzić szereg problemów
praktycznych związanych z zawieraniem transakcji w formie
elektronicznej.
M. Pazdan podzielił pogląd o konieczności
nowelizacji obowiązującego art. 169 kodeksu cywilnego. Podkreślił
jednocześnie, iż ewentualne zmiany tego przepisu powinny utrzymywać
właściwy stopień równowagi pomiędzy ochroną właściciela a postulatem
zapewnienia odpowiedniego bezpieczeństwa obrotu. Opowiedział się za
wprowadzeniem regulacji dopuszczających nabycie w dobrej wierze
skradzionych dóbr kultury i uczynienia ich przedmiotem swobodnego
obrotu. Za celowe uznał także rozważenie pomysłu wyłączenia stosowania
art. 169 § 1 k.c. w stosunku do tej kategorii przedmiotów. Zwrócił
uwagę, iż problematyka nabywania dzieł sztuki od osób nieuprawnionych
podlega także ocenie z punktu widzenia podstawowych zasad prawa
prywatnego międzynarodowego. Projekt nowej ustawy o prawie prywatnym
międzynarodowym przewiduje wprowadzenie środków ochrony właścicieli
dóbr kultury wedle porządku prawnego państwa, na obszarze którego dana
rzecz się znajduje.
L. Kubicki przywołał przykład stwierdzenia
tytułu własności dzieła sztuki na podstawie dekretu o majątkach
opuszczonych i poniemieckich. W postępowaniu toczącym się przed sądem
jednego z państw europejskich, powołanie się na ten akt normatywny
okazało się być skutecznym środkiem prawnym.
A. Zieliński
stwierdził, iż obowiązujące przepisy o nabywaniu rzeczy ruchomych od
osoby nieuprawnionej powodują nadmierne osłabienie prawa własności
względem posiadania. Zwrócił uwagę na szeroki zakres regulacji zawartej
w art. 169 § 2 kodeksu cywilnego oraz konieczność odmiennej oceny
poszczególnych zdarzeń wskazanych w tym przepisie. Jego zdaniem
domniemanie dobrej wiary, wynikające z art. 169 § 1 kodeksu cywilnego,
powinno być ograniczone w przypadku nabywania rzeczy ruchomych
pochodzących z kradzieży. Stosowanie tego domniemania do transakcji
zawieranych przez wyspecjalizowane organizacje zajmujące się obrotem
dobrami kultury wydaje się całkowicie nieuzasadnione.
S.
Waltoś zwrócił uwagę, iż istnieje obecnie wiele metod umożliwiających
weryfikację pochodzenia dzieł sztuki. Skłania to osoby odpowiedzialne
za ich udostępnianie do bardziej wnikliwej analizy posiadanych zbiorów
muzealnych. Podzielił pogląd, iż instytucje prawa publicznego zajmujące
się obrotem przedmiotami zabytkowymi nie powinny mieć możliwości
powoływania się na dobrą wiarę przy nabywaniu dóbr kultury od osób
nieuprawnionych. Przychylił się także do opinii o konieczności szybkiej
nowelizacji obowiązującego art. 169 kodeksu cywilnego oraz wyłączeniu z
obrotu rzeczy ruchomych zaliczane do zbiorów muzealnych.
W
podsumowaniu dyskusji W. Kowalski wyraził nadzieję na wprowadzenie
nowych regulacji, które w przypadku nabywania dóbr kultury od osób
nieuprawnionych ustanowią wyższy, niż obecnie standard ochrony praw
właściciela. Zwrócił uwagę na możliwość zastosowania w tym zakresie
konstrukcji prawnych funkcjonujących w innych państwach europejskich.
Nie wykluczył także, iż rozwój nowych technologii spowoduje powstanie
takich uregulowań, zgodnie z którymi uzyskanie tytułu własności
określonych dóbr kultury będzie uzależnione od uprzedniej weryfikacji
źródła ich pochodzenia.
W końcowej części posiedzenia
poruszono szereg bieżących spraw organizacyjnych. Przewodniczący
Komitetu Nauk Prawnych przedstawił kandydatów do nagrody Prezesa Rady
Ministrów w kategorii rozpraw doktorskich oraz za wybitne osiągnięcie
naukowe i wybitny dorobek naukowy. Komitet zarekomendował kandydatury w
oparciu o sporządzone opinie oraz wypowiedzi powołanych recenzentów.
Kolejne posiedzenie Komitetu Nauk Prawnych przewidziane jest w czerwcu.
Marcin Stębelski
Marek Zubik