POSIEDZENIE KOMITETU NAUK PRAWNYCH PAN
(WRASZAWA, 19 IV 2012)
Posiedzenie Komitetu Nauk Prawnych PAN otworzył jego przewodniczący, prof. M. Wyrzykowski. Przyjęto następujący porządek obrad: a) zajęcie stanowiska w przedmiocie projektu ustawy o związkach partnerskich oraz ustawy – przepisy wprowadzające ustawę o związkach partnerskich, b) dyskusję nad postulatem wprowadzenia niejednolitych (dwustopniowych) studiów magisterskich na kierunku prawo. Przewodniczący KNP przypomniał, że pierwszy punkt porządku obrad podyktowany jest wystąpieniem Marszałka Sejmu o wydanie opinii przez Prezydium PAN (art. 2 ust. 2 pkt 7 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk, Dz. U. 96, poz. 619, ze zm.; dalej: ustawa o PAN) i związaną z tym prośbą Prezesa PAN o dokonanie oceny przedmiotowo istotnych projektów ustaw przez wybrane komitety naukowe.
Odnosząc się do pierwszego punktu obrad, prof. M. Wyrzykowski stwierdził, że w świetle art. 2 ust. 2 pkt 7 oraz art. 19 ustawy o PAN, KNP nie jest podmiotem bezpośrednio konsultowanym w procesie legislacyjnym, a wypracowane stanowisko w przedmiocie oceny projektów ustaw zostanie przekazane Prezesowi PAN. Przewodniczący KNP przypomniał, że przed posiedzeniem zostały opracowane i rozesłane drogą elektroniczną cztery opinie indywidualne (prof. J. Ciapały, prof. E. Łętowskiej, prof. M. Płatek, prof. P. Winczorka) oraz wspólna opinia pięciu Członków KNP (prof. W. Dajczaka, prof. T. Giaro, prof. F. Longchamps de Berier, prof. M. Sitarza, prof. B. Sitka). Prof. J. Ciapała opracował, w oparciu o cztery opinie członków Komitetu nadesłane w wyznaczonym terminie, projekt stanowiska KNP.
Prośba o wyrażenie opinii przez Komitet o projektach ustaw miała charakter precedensowy, w związku z czym punktem wyjścia dyskusji uczyniono ustalenie szczegółowych zasad konsultowania i współpracy komitetów naukowych z Prezesem i Prezydium PAN. W braku jakichkolwiek zasad oraz praktyki, opiniowanie nieograniczonej liczby projektów aktów normatywnych mogłoby uniemożliwić sprawne funkcjonowanie KNP (prof. L. Kubicki, prof. M. Filar). Kluczowym zadaniem stało się zatem ustalenie znaczenia pojęcia „opinia” oraz precyzyjne określenie jej przedmiotu (prof. Z. Kmieciak). Przewodniczący KNP przypomniał, że opinia ma wewnętrzny charakter i powinna stanowić materiał roboczy dla Prezydium PAN, jako podmiotu uczestniczącego w konsultacjach.
W dyskusji podkreślono, że zajęcie stanowiska oznaczałoby podjęcie pośredniej współpracy z prawodawcą w zakresie opiniowania projektów aktów prawnych (prof. A. Zieliński). W tym kontekście zwrócono zaś uwagę na konsekwencje politycznej aktywizacji organów opiniodawczych, które są pośrednio zaangażowane w proces legislacyjny. Niesie ono bowiem ze sobą ryzyko wykorzystania autorytetu poszczególnych instytucji w procesie politycznym. Konieczne jest zatem rygorystyczne przestrzeganie procedur oraz terminów, w których opiniowane są projekty aktów normatywnych. W wypadku skierowania wystąpienia o opinię przez podmiot aktywny politycznie bez podstawy prawnej lub w niewłaściwym trybie celowe jest sformułowanie odmowy z informacją o jej przyczynach i właściwej procedurze załatwienia sprawy. W konkretnej sytuacji, z uwag na doniosłość zagadnienia, powyższe nie wyklucza możliwości zajęcia merytorycznego stanowiska m. in. przez przekazanych materiałów roboczych (prof. A. Szmyt).
Zważywszy, że dyskusja o instytucjonalizacji związków partnerskich koncentruje się wokół ideologii i aksjologii, zastępując często debatę o szczegółowych rozwiązaniach prawnych, pojawiło się pytanie czemu ma służyć włączenie KNP w proces opiniowania ustawy przez PAN. Zarazem jednak z uwagi na doniosłość społeczną zagadnienia za celowe uznano przyjęcie przez KNP merytorycznego stanowiska wskazującego na istotne problemy prawne jakie wiążą się z proponowanymi rozwiązaniami normatywnymi (prof. E. Łętowska). W dyskusji wyrażono też pogląd, że opiniowanie projektów aktów prawnych jako jedna z możliwych form współpracy z konstytucyjnymi organami państwa stanowi nie tylko szansę aktywizacji Komitetu na forum publicznych, ale i jego obowiązek (prof. M. Płatek). W tym celu konieczne jest wypracowanie jednej opinii, która z uwagi na swoją funkcję, dyskursywny sposób myślenia o prawie mogłaby pokazywać różne perspektywy widzenia konkretnej instytucji oraz przedstawiać różne argumenty. Ułatwi to rzetelne omówienie problemu prawnego. Przez wzgląd na aksjologiczne uwikłanie projektów ustaw, przejawem uczciwości i rzetelności jest wskazanie wszystkich rozbieżności i wątpliwości odnośnie do instytucjonalizacji związków partnerskich (prof. H. Izdebski). Za celowe uznano oddzielne odniesienie się do procedury opiniowania projektów ustaw przez Komitet oraz merytoryczne ustosunkowanie się do konkretnych projektów ustaw.
W dyskusji zwrócono jednak uwagę, że wskazana przez Marszałka Sejmu podstawa prawna dotyczy opiniowania projektów ustaw z zakresu kształcenia i nauki, w związku z czym nie jest możliwe sformułowanie stanowiska przez KNP w rozpatrywanej sprawie (prof. F. Longchamps de Berier). Ponadto, wydanie opinii w odniesieniu do projektu ustawy o związkach partnerskich oraz projektu przepisów ją wprowadzających należy postrzegać jako próbę politycznego zaangażowania KNP i włączenia go w spory aksjologiczne, podczas gdy jest to organ mający na celu reprezentację środowiska naukowego (prof. M. Sitarz, prof. T Giaro).
Wychodząc z założenia, że rozstrzygnięcie kwestii formalnej i sformułowanie merytorycznego stanowiska nie należy rozpatrywać oddzielnie, wyrażono wątpliwość odnośnie do możliwości i celowości podjęcia działań przez KNP w obu obszarach (prof. J. Błeszyński). Przemawiać za tym miały następujące argumenty: po pierwsze – opiniowanie projektów aktów normatywnych nie mieści się w zakresie działań KNP; po drugie – opiniowanie projektu ustawy o związkach partnerskich wymaga pogłębionych analiz i badań, których przeprowadzenie nie jest możliwe w czasie wyznaczonym na sformułowanie opinii przez Komitet; po trzecie – przygotowany projekt stanowiska KNP odnosi się do wielu różnych instytucji (tj. związków partnerskich jednopłciowych, przygotowania przedmałżeńskiego, rodzin niepełnych, rodzin zastępczych), które ze względów prawnych, ale i społecznych należałoby rozpatrywać oddzielnie. Niektóre z wymienionych w projekcie instytucji mają wszakże swoją ugruntowaną odrębną regulację. Tymczasem poszanowanie godności, wolności i intymności wymaga rozwagi oraz uporządkowania obszaru badawczego.
W dyskusji podkreślono, że Komitet Nauk Prawnych powinien aktywnie uczestniczyć w życiu publicznym, czego przejawem może być m. in. opiniowanie projektów wybranych aktów prawnych (prof. L. Kubicki, prof. E. Łętowska, prof. M. Płatek, prof. A. Zieliński). Nie chodzi tu jednak o wypowiedzi o zjawiskach społecznych, ale diagnozę prawa, a w szczególności czy w obowiązującym stanie prawnym możliwe jest zaspokojenie widocznych i ważnych potrzeb społecznych. Wypowiedź odnoszącą się do instytucjonalizacji związków partnerskich należy zaś zaliczyć do tego rodzaju diagnoz (prof. A. Zieliński). Istotnym jest bowiem zagadnienie wzorów relacji międzyludzkich wyznaczanych przez władzę publiczną, w szczególności zaś to, czy jest to jeden wzór uzasadniony tradycją, czy jest on jednym z wielu możliwych w danym społeczeństwie (prof. E. Łętowska, prof. M. Płatek). Związki homoseksualne i heteroseksualne mają równoprawne roszczenie do tego aby państwo nie dyktowało jednego wzoru układania sobie relacji międzyludzkich (prof. M. Płatek). W tym kontekście należy też zauważyć, że samo zagadnienie związków heteroseksualnych i homoseksualnych oraz ich instytucjonalizacji nie jest nowe oraz było przedmiotem licznych opracowań doktryny i wypowiedzi orzecznictwa. Nie można zgodzić się z poglądem, że wymaga ono pogłębionych, badań a wydanie opinii przez KNP powinno zostać odsunięte w czasie (prof. E. Łętowska, prof. L. Kubicki).
W dyskusji zwrócono uwagę, że konieczne jest wyodrębnienie problematyki związków osób homoseksualnych, które nie są w żaden sposób dotychczas uregulowane. Osoby heteroseksualne mogą bowiem skorzystać z instytucji małżeństwa. Instytucjonalizacja faktycznych związków heteroseksualnych nie rozwiązuje wszakże problemu tzw. faktycznych konkubinatów, gdyż osoby żyjące w związkach faktycznych nie chcą podejmować żadnych czynności urzędowych. Zadanie stojące przed prawnikami w tym zakresie to poszukiwanie form pomocy i wsparcia dla takich osób, a nie instytucjonalizacja ich związków (prof. A. Zieliński).
Uwzględniając podnoszone argumenty oraz przypominając, że negatywna ocena poziomu legislacyjnego projektów ustaw nie budzi wątpliwości wśród Członków Komitetu, prof. M. Wyrzykowski stwierdził, że nie ma przeszkód aby KNP przygotował stanowisko zgodne z prośbą Prezesa PAN, które uwzględnia różne perspektywy instytucjonalizacji związków partnerskich. Przewodniczący KNP zaproponował zatem, aby projekt prof. J. Ciapały uwzględniający stanowiska prof. E. Łętowskiej, prof. M. Płatek oraz prof. P. Winczorka wraz z wspólną opinią prof. W. Dajczaka, prof. T. Giaro, prof. F. Longchamps de Berier, prof. M. Sitarza, prof. B. Sitka, stworzyły podstawę stanowiska Komitetu. Powinno ono zostać uzupełnione o zapis dyskusji oraz pogląd Członków KNP na zadania PAN w procesie opiniowania projektów aktów prawnych.
Odnosząc się do drugiego punktu obrad, prof. H. Izdebski wskazał, że w praktyce stosowania przez niektóre uczelnie wyższe § 9 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 października 2011 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie kształcenia (Dz. U. Nr 243, poz. 1445) poczyniono przygotowania do wprowadzenia niejednolitych (dwustopniowych) studiów magisterskich na kierunku prawo. Po krótkiej dyskusji członkowie KNP zgodzili się odnośnie do celowości monitorowania problemu oraz zasadności przyjęcia stosownego stanowiska o konieczności zachowania jednolitych studiów prawniczych.
Michał Ziółkowski
Sprawozdanie zostało opublikowane na łamach miesięcznika "Państwo i Prawo" wydawanego przez Wolters Kluwer Polska.