Kategoria: Sprawozdania z kadencji 2011-2015
Odsłon: 1489

 POSIEDZENIE KOMITETU NAUK PRAWNYCH PAN

 (WARSZAWA, 13 VI 2013)

 

Przedmiotem posiedzenia Komitetu Nauk Prawnych PAN, któremu przewodniczył prof. M. Wyrzykowski, była problematyka znaczenia wydawnictw i czasopism naukowych dla rozwoju nauki, podniesienia poziomu dyscyplin prawniczych oraz ich rola w procesie parametryzacji.

W posiedzeniu wzięli udział zaproszeni goście – prezesi wydawnictw prawniczych, redaktorzy naczelni i sekretarze redakcji prawniczych czasopism naukowych.

Do dyskusji wprowadzili: prof. E. Łętowska, prof. J. Błeszyński oraz W. Albin (prezes Wolters Kluwer). Prelegenci podkreślili, że w rozważaniach nad znaczeniem, kondycją i perspektywą prawniczych wydawnictw i czasopism podstawowe znaczenie mają: po pierwsze – parametryzacja czasopism i punktowa ocena dorobku naukowego; po drugie – wypracowanie czytelnych oraz uczciwych zasad współpracy wydawców z autorami; po trzecie – możliwość wspólnego uczestnictwa obu tych środowisk w reformie nauki i szkolnictwa wyższego.

Dyskutując o roli i przyszłości wydawnictw prawniczych, należy uwzględnić krajowy kontekst i kształt rynku właściwego (prof. E. Łętowska). Parametryzacja czyni z czasopism coraz bardziej pożądane przez naukowców, jeżeli nie podstawowe, miejsce publikacji prac naukowych. Punktowa ocena nie stanowi jednak uniwersalnego rozwiązania wszystkich problemów rynku wydawnictw naukowych, a w szczególności nie zapobiega per se obniżającej się jakości publikowanych prac. Nie sposób nie dostrzec też silnego związku polskich wydawnictw z zagranicznymi domami wydawniczymi, który skutkuje tym, że czasopisma naukowe stanowią niejednokrotnie kopię zagranicznych czasopism prawniczych. Wpływa to również na proces organizacyjny oraz zasady współpracy z autorami. Proces ten jest często niedostosowany do aktualnego stanu poszczególnych dyscyplin prawniczych oraz ich specyfiki, skutkuje standaryzacją publikacji, w skrajnych wypadkach prowadzi do formułowania postulatu finansowania publikacji przez naukowców oraz sprowadzenia czasopism jedynie do formy odpłatnego kanału dystrybucji poglądów naukowych. Postulat ten należy jednak uznać za nieuzasadniony w warunkach polskich, gdyż obciążenie autora kosztami publikacji znajduje rację jedynie przy efektywnym systemie finansowania nauki (np. przy pomocy grantów badawczych).

Wypracowanie stabilnych i uczciwych zasad współdziałania wymaga zmian zarówno po stronie wydawców, jak i autorów. W szczególności za celowe należy uznać zmodyfikowanie treści umów wydawniczych (prof. E. Łętowska, prof. J. Błeszyński). Ugruntowaną praktyką jest bowiem wymaganie od autora zgody na przeniesienie praw autorskich na wszystkich możliwych istniejących oraz przyszłych polach eksploatacji, w zamian za skromne, niekiedy wręcz symboliczne, wynagrodzenie. Ogranicza się w ten sposób autorów w możliwości wykorzystywania fragmentów utworów w ich pracy dydaktycznej lub popularnonaukowej. Problem ten ujawnia się również w kontekście elektronicznego rozpowszechniania fragmentów utworu przez autora (prof. J. Błeszyński). Niektórzy wydawcy oczekują od autora nawet przeniesienia prawa do opracowania utworu. Zamiast żądania przeniesienia praw na wszystkich polach eksploatacji zasadne byłoby szersze i efektywniejsze wykorzystanie licencji (prof. J. Błeszyński).

Należy ponadto rozważyć celowość zmodyfikowania zasady stałego i równego wynagradzania wszystkich autorów w oderwaniu od jakości nadesłanych i publikowanych utworów, a także odejście od zasady większego wynagradzania profesorów na rzecz struktury wynagrodzeń odwrotnie proporcjonalnych do stopnia naukowego, z uwzględnieniem kryterium jakości (prof. E. Łętowska). Włączyłoby to wydawców w promowanie młodych, pracowitych i utalentowanych naukowców.

Problemem, z którym powinni zmierzyć się wydawcy, jest dbałość o merytoryczne przygotowanie sekretarzy redakcji czasopism (prof. E. Łętowska). Rolą sekretarza nie jest bowiem jedynie korekta nadesłanych i przyjętych artykułów, ale przede wszystkim merytoryczna troska o ich jakość, poziom czasopisma, a także wsparcie dla autorów, w szczególności początkujących. Za niepożądane należy uznać zjawisko „outsourcingu redakcji”, w tym redakcji książek przez różne podmioty zewnętrzne, w tym studentów. Skracając w ten sposób proces redakcyjny i redukując jego koszty, obniża się jakość publikowanych prac naukowych, których treści bywają wewnętrznie sprzeczne, a przez to wątpliwe merytorycznie (prof. E. Łętowska). Niekorzystne skutki outsourcingu widoczne są w szczególności w pracach tłumaczonych na języki obce (prof. J. Błeszyński).

Naukowcy powinni z kolei zadbać o wysoką jakość, terminowość i rzetelność recenzji wydawniczych, a także ich anonimowość (prof. E. Łętowska). Po stronie autorów leży dbałość o przejrzystą strukturę utworu oraz streszczeń odzwierciedlających wywód lub przynajmniej zawierających podstawowe tezy (prof. J. Błeszyński). Zmienić powinna się również aktywność opiekunów naukowych, którzy ponoszą odpowiedzialność za rozwój naukowy pracowników rozpoznających karierę.

Odnosząc się do parametryzacji czasopism i punktowej oceny dorobku naukowego, wskazano, że ich skutkiem jest przede wszystkim zwiększenie kosztów wydawania czasopism naukowych, skomplikowanie procesu twórczego i recenzyjnego przy wątpliwym związku z podwyższeniem jakości publikacji naukowych (W. Albin, prof. J. Błeszyński). Należy bowiem uwzględnić następujące okoliczności. Po pierwsze, parametryczną oceną objęto jedynie utwory publikowane w czasopismach naukowych, pomijając księgi naukowe, rozdziały w podręcznikach lub podobne utwory, które nie posiadają statusu monografii naukowej. Po drugie, jako kryterium parametryzacji przyjęto miejsce publikacji utworu, a nie jego wartość, dyskryminując tym samym określone kategorie twórczości. Po trzecie, ocenę parametryczną uzależniono od częstotliwości wydania czasopisma, pomijając różny charakter utworów ukazujących się miesięcznikach, kwartalnikach i rocznikach naukowych. Po czwarte, nowe regulacje nie zawierają definicji utworu naukowego. Niejasne jest też kryterium ukazywania się czasopism w formie cyfrowej. Po piąte, trójstopniowy podział na utwory o charakterze globalnym, ponadregionalnych i krajowym oraz związana z nim różna ocena dorobku naukowego nie przystaje do utworów naukowych, a w szczególności utworów prawniczych. Po szóste, nie znajduje uzasadnienia, w szczególności w obszarze dyscyplin prawniczych wysokie punktowanie utworów publikowanych w językach obcych (prof. J. Błeszyński).

Rynek prawniczych publikacji naukowych zdominowany jest przez trzy duże wydawnictwa. Działają na nim ponadto liczne wydawnictwa uniwersyteckie, niewielkie oficyny wydawnicze albo wydawnictwa związane z instytucjami publicznymi (W. Albin). Względna stabilność podmiotowa rynku oraz aktualność i doniosłość problemów prawnych nie wypływa jednak bezpośrednio na wzrost sprzedaży i przychodu z czasopism prawniczych. Wprowadzone wraz z oceną parametryczną wymogi zwiększają koszty utrzymania czasopism. Obserwowalny jest ponadto spadek liczby prenumeratorów czasopism drukowanych. Podstawę przychodu niektórych wydawnictw stanowią głównie prawnicze produkty elektroniczne. Należy jednak uwzględnić, że wysokie ceny wybranych produktów elektronicznych nie zwiększają automatycznie dochodów wydawnictw z uwagi na obowiązujące zasady opodatkowania (W. Albin).

Polemicznie zauważono, że spadek liczby prenumeratorów czasopism drukowanych nie oznacza automatycznie spadku zysków oraz liczby czytelników tych tytułów, jeżeli ukazują się również w wersji elektronicznej. Drukowane czasopismo stanowi podstawę produktu elektronicznego, który generuje istotne zyski dla wydawnictw. Im więcej zatem prestiżowych czasopism drukowanych, tym bogatszy produkt elektroniczny (dr K. Osajda).

Odnosząc się do zasad współpracy wydawców i autorów wskazano, że stosowane w obrocie wzorce umów są konsekwencją restrykcyjnej interpretacji prawa autorskiego, przyjmowanej przez sądy powszechne. Niewielka bowiem modyfikacja tekstu stanowi w istocie jego opracowanie. Przyjęta praktyka wydawców jest zatem podyktowana dbałością o bezpieczeństwo prawne i ostrożnością procesową (K. Szabłowska). W odpowiedzi sformułowano pogląd, że istotą propozycji zmiany umów wydawniczych nie jest ograniczenie wydawców, ale powierzenie wydawcom praw jedynie w takim zakresie, w jakim będą z nich korzystać. Umowy nie mogą wyłączać praw autorów do rozpowszechniania utworu możliwie jak najszerzej (prof. J. Błeszyński). Umowy licencyjne powinny być w każdym wypadku dostosowane do rodzaju artykułu i charakteru czasopisma, w którym jest on publikowany (prof. T. Giaro, prof. M. Stec).

Odpowiedzialność za jakość publikowanych utworów spoczywa w pierwszej kolejności na autorach (J. Jacyna). Wydawcy powinni jednak powstrzymać się od powoływania recenzentów, którzy uczestniczyli w przewodzie habilitacyjnym, a także od publikowania utworów nierecenzowanych (prof. Z. Kmieciak, prof. H. Izdebski).

W dyskusji zwrócono ponadto uwagę na problem zróżnicowanego sposobu cytowania w wiodących wydawnictwach prawniczych oraz brak jednolitości w tym zakresie w orzeczeniach najwyższych instancji sądowych. Zważywszy na możliwość obniżenia kosztów wydawniczych, unifikację publikacji, utrwalenie dobrych praktyk i rzetelności naukowej oraz oszczędność pracy tak po stronie redaktorów, jak i autorów, należy postulować standaryzację, a w konsekwencji stworzenie spójnych zasad cytowania, z których korzystać będą nie tylko autorzy, wydawnictwa, ale także instytucje publiczne, w tym sądy i trybunały (dr K. Osajda). Punktem wyjścia dla opracowania takich zasad powinny stać się zasady techniki prawodawczej (prof. M. Zubik). Zadanie to mieści się w kompetencjach Komitetu (prof. E. Łętowska, prof. S. Waltoś, prof. M. Wyrzykowski).

Członkowie Komitetu wyrazili pogląd o potrzebie dalszej bliskiej współpracy środowiska naukowego z przedstawicielami wydawnictw, w szczególności w zakresie zmiany treści umów licencyjnych oraz wypracowania wspólnego stanowiska w kwestii niedostosowania wymogów oceny parametrycznej czasopism do charakteru dyscyplin prawniczych. Komitet upoważnił przewodniczącego do powołania – w porozumieniu z przedstawicielami największych wydawnictw prawniczych – zespołu odpowiedzialnego za przygotowanie projektu jednolitych zasad cytowania aktów normatywnych oraz prawniczych publikacji naukowych. W skład zespołu weszli: prof. E. Łętowska, prof. S. Waltoś oraz dr K. Osajda.

Komitet przyjął stanowisko o systemie jednolitych studiów prawniczych.

 

Michał Ziółkowski

Sprawozdanie zostało opublikowane na łamach miesięcznika "Państwo i Prawo" wydawanego przez Wolters Kluwer Polska.