POSIEDZENIE KOMITETU NAUK PRAWNYCH PAN

(WARSZAWA, 26 VI 2014)

Przedmiotem posiedzenia Komitetu Nauk Prawnych PAN, któremu przewodniczył prof. M. Wyrzykowski, była problematyka miejsca nauk prawnych w procesie rozwoju nauk społecznych. Do dyskusji wprowadziła prof. G. Skąpska, wygłaszając referat „Nauki społeczne a prawo: czy tylko kohabitacja?". Drugą część posiedzenia poświęcono omówieniu i wyborze kandydatów Komitetu do nagrody im. Leona Petrażyckiego.

Współcześnie nauki społeczne nie tylko tworzą kontekst dla procesów stanowienia i stosowania prawa, pełniąc funkcję „lustra krytycznego”, ale pełnią również kluczową rolę w wyjaśnianiu tych procesów. Moc eksplanacyjna nauk społecznych ujawnia się nie tylko w obszarze funkcjonowania centralnych organów władzy i procesie wyborczym ale – z uwagi na postępującą specjalizację i fragmentaryzację regulacji prawnej – w zakresie normowania każdej gałęzi prawa. Przykładem może być sięganie przez prawodawcę do pojęć socjologicznych w obszarze prawa pracy, zabezpieczenia społecznego, pomocy społecznej, ochrony zdrowia. Prawodawca nie unika też klauzul generalnych albo innego rodzaju zwrotów niedookreślonych, których sens wymaga uwzględnienia kontekstu społecznego. W tym zaś kontekście dostrzegalny jest w społeczeństwach opartych na wiedzy silny związek między wiedzą a treścią prawa. Prawo „zależy od charakteru wiedzy i celu jaki owa wiedza sobie stawia”. W słabszym ujęciu, wiedza może być rozumiana czysto utylitarnie nakierowując regulację prawną na redukcję kosztów społecznych. W ujęciu mocniejszym wiedza, a w konsekwencji zależne od niej prawo, służy realizacji doniosłych społecznie wartości (np. wolności, równości, godności). Nie oznacza to jednak przypisania prawodawcy cechy racjonalności naukowej. Jest on bowiem racjonalny w ujęciu politycznym, nastawionym na osiągnięcie porozumienia i realizację celu prawodawczego w konkretnym stanie faktycznym w możliwie najkrótszym czasie. Racjonalność polityczna wspierana jest przez racjonalność naukową (m.in. za sprawą ekspertów), stanowiącą silną podbudowę decyzji prawodawczej. Racjonalność naukowa działa korygująco względem racjonalności politycznej, ale nie jest z nią tożsama (prof. G. Skąpska).

Omówione przez prof. G Skąpską związki nauk społecznych i prawa skłaniają w pierwszej kolejności do pytania o rolę „umiejętności miękkich” w stosowaniu prawa oraz znaczenie i metodologię wykorzystania badań socjologicznych w procesie rozstrzygania spraw przez organy władzy publicznej. Jeżeli prawo jest produktem działalności rozumu publicznego, to interpretacja wykorzystująca osiągnięcia nauk społecznych legitymizuje rozstrzygnięcia władzy publicznej (prof. E. Łętowska). Odwołania się do nauk społecznych, a w szczególności socjologii, pozwala uniknąć banalizacji rozumowań prawniczych m.in. przez nadużycie wykładni językowej albo rozumowania a contrario (prof. E. Łętowska, prof. J. Błeszyński, prof. Z. Kmieciak). Ocenę tę potwierdza socjologiczna analiza rozstrzygnięć sądów powszechnych, które niezależnie od teoretycznych i dogmatycznych ustaleń zawierają argumenty empiryczne podbudowane badaniami socjologicznymi lub obserwacją danej wspólnoty. Widać to w szczególności w rozstrzygnięciach Sądu Najwyższego USA. Jeżeli prawo jest odbiciem społecznej wiedzy i kultury to rozstrzygnięcia sądowe, a w szczególności rozstrzygnięcia organów najwyższych instancji, nie mogą abstrahować od nauk społecznych (prof. G. Skąpska).

Pojawia się jednak ryzyko nadużycia i maskowania niedostatków dogmatycznych wynikami badań empirycznych. Każdy wypadek wykorzystania badań socjologicznych lub osiągnięć innych nauk społecznych w pracach lub rozstrzygnięciach  prawniczych powinien być szczegółowo dokumentowany (dr K. Osajda). Pluralizm teorii socjologicznych, a także bezpośrednie uzależnienie niektórych z nich od przyjętej metodologii badań, skłaniać powinny do ostrożności oraz poszukiwania reguł doboru tych teorii przez prawników (prof. K. Działocha). Należy ponadto uwzględnić postępująca komercjalizację badań prowadzonych w ramach różnych nauk społecznych (prof. J. Błeszyński). Ponadto, niektóre z teorii socjologicznych lub ekonomicznych powstały w konkretnych warunkach społecznych, co skłania do refleksji nad ich przydatnością w innym kontekście społecznym. Wątpliwości w te odnoszą się w szczególności do koncepcji law and economics oraz teorii gender (prof. T. Giaro).

Niemniej jednak akurat w warunkach polskich „histeria genderowa” jest niezrozumiała, gdyż nauki społeczne, co najmniej od prac L. Petrażyckiego, były związane z podejściem równościowym i genderowym. Podobnie nauki prawne, czego wyrazem m.in. była treść Kodeksu Makarewicza oraz prace prof. J. Giwazdomorskiego (prof. G. Skąpska).

Bezkrytyczne sięganie przez tworzących lub stosujących prawo do wyników badań empirycznych może skutkować trywializacją rozumowań prawniczych oraz dysfunkcjonalnością rozwiązań prawnych. Przykładem mogą być nieustannie nowelizowane przepisy podatkowe albo parametryczna ocena osiągnięć naukowych (prof. Z. Kmieciak, prof. J. Błeszyński). Bezrefleksyjne ujęta ekonomiczna efektywność regulacji skutkuje „dominacją modelu parametrycznego, fiskalnego i formalistycznego”, a w konsekwencji oddalonego od potrzeb danej wspólnoty (prof. G. Skąpska).

Nauki prawne, choć od wielu lat rozwijają się autonomicznie, stanowią częścią nauk społecznych. Zależność ta determinuje wymóg holistycznego podejścia zarówno na etapie stanowienia, jak i stosowania prawa. Dogmatyka prawa objaśnia podstawowe pojęcia oraz formułuje dyrektywy interpretacji, niemniej jednak ich dobór w konkretnych warunkach zależy także od kultury prawnej i doświadczeń danej wspólnoty. Przykładem jest w szczególności orzekanie konstytucyjne jako proces ważenia zasad  (prof. S. Waltoś, prof. E. Łętowska). Wymóg holistycznego podejścia i uwzględniania osiągnięć socjologii, ekonomii i psychologii dotyczyć również procesu nauczania prawa (prof. J. Ciapała, prof. P. Winczorek). Istotnym zagrożeniem w tym kontekście jest stopniowe przekształcanie studiów prawniczych w studia zawodowe połączone z likwidacją przedmiotów historycznych, teoretycznych oraz ograniczaniem znaczenia socjologii prawa (prof. P. Winczorek).

Lekceważenie nauk społecznych oraz ignorancja wobec badań empirycznych, w tym kryminologicznych, skutkuje wysunięciem na plan pierwszy symbolicznej funkcji prawa oraz jednorazowymi i zindywidualizowanymi aktami normatywnymi obarczonymi ryzykiem dysfunkcjonalności (np. tzw. ustawą o bestiach lub ustawą hazardową). W szczególności w społeczeństwach, w  których zanika konsens aksjologiczny, niestabilność  konstytucyjnego systemu wartości buduje nastrój paniki, a w konsekwencji tworzy grunt pod populizm penalny (prof. G. Skąpska).

W drugiej części posiedzenia członkowie Komitetu omówili kandydatury do nagrody im. Leona Petrażyckiego, która przyznawana jest za wybitne i twórcze prace naukowe osobom pracującym naukowo bez względu na posiadany stopień i tytuł naukowy oraz niezależnie od miejsca zatrudnienia. Kandydatów do nagrody mogą zgłaszać członkowie komisji nagród, prezydia komitetów naukowych przy Wydziale I Nauk Społecznych PAN oraz rady naukowe placowe Wydziału.

Komitet Nauk Prawnych PAN jednogłośnie upoważnił Prezydium Komitetu do zgłoszenia do nagrody im. Leona Petrażyckiego następujących kandydatur: dr Borysiaka Witolda za pracę pt. „Dziedziczenie. Konstrukcja prawna i ochrona” (2013); dr Brzozowskiego Wojciecha za pracę pt. „Bezstronność światopoglądowa władz publicznych w Konstytucji RP” (2011); prof. dr hab. Kruk Marię wraz z zespołem za pracę pt.  „Mandat przedstawicielski w teorii, prawie i praktyce poselskiej” oraz „Representational mandate in the Polish Deputies’ practice (2013); prof. SWPS dr hab. Piechowiaka Marka za pracę pt. „Dobro wspólne jako fundament polskiego porządku konstytucyjnego” (2012) oraz dr Wiewiórowską-Domagalską Anetę za pracę „Consumer sales guarantees in the European Union” (2013).

 Michał Ziółkowski

Sprawozdanie zostało opublikowane na łamach miesięcznika "Państwo i Prawo" wydawanego przez Wolters Kluwer Polska.