POSIEDZENIE KOMITETU NAUK PRAWNYCH PAN

(WARSZAWA, 9.6.2016 r.)

           

Przedmiotem części naukowej posiedzenia Komitetu Nauk Prawnych PAN, któremu przewodniczył prof. M. Zubik, był model kariery akademickiej w Polsce. Referat wprowadzający przedstawił prof. F. Zoll. Zwrócił on uwagę m.in. na następujące zagadnienia: współczesne rozumienie wolności akademickiej i autonomii szkół wyższych; model uniwersytetu – republiki uczonych jako gwarancja wolności akademickiej; wadliwość struktury uniwersytetu; dysfunkcja obecnego systemu habilitacyjnego; dynamicznie rosnąca liczba samodzielnych pracowników naukowych; status profesora i uprawnienia związane z tym tytułem; dostępność kariery akademickiej dla młodych naukowców; mobilność kadry akademickiej; rola wydziałów prawa jako elementu porządku prawnego. Referent omówił liczne problemy związane z tymi zagadnieniami i wskazał na potrzebę zmiany modelu kariery akademickiej w Polsce. Jego zdaniem powinna ona polegać m.in. na ścisłym określeniu liczby katedr, powiązaniu stanowiska profesora z kierowaniem katedrą, wprowadzeniu ogólnopolskich konkursów na stanowiska profesorów oraz na zakazie podejmowania przez pracowników naukowych działalności innej niż akademicka. Postulowane zmiany należy wprowadzić tak, by nie towarzyszyło im ograniczenie wolności akademickiej.   

 

Do głównych źródeł problemów w obecnym modelu kariery akademickiej zaliczono liberalizację procedury habilitacyjnej w 2011 r. (prof. E. Bagińska, prof. L. Florek, prof. K. Rączka, prof. F. Zoll). Jej skutkiem jest stale rosnąca liczba samodzielnych pracowników naukowych, już obecnie przekraczająca potrzeby uniwersytetów. Nie towarzyszyło temu zagwarantowanie odpowiedniego poziomu naukowego pracowników. Niedługo uniwersytety nie będą w stanie dłużej ich wszystkich utrzymać (prof. L. Florek, prof. F. Zoll). Ryzyko utraty zatrudnienia prowadzi do sporów i podziałów w środowisku akademickim (prof. L. Florek). Częściowo pocieszające jest to, że wzrost liczby samodzielnych pracowników naukowych w naukach prawnych nie osiągnął jeszcze takich rozmiarów jak w innych dyscyplinach humanistycznych (prof. S. Waltoś).

 

Do wad obecnego modelu kariery akademickiej zaliczono masowość studiów doktoranckich, nieprzejrzystość przejścia od doktoratu do adiunktury, rezygnację z modelu asystentury, w którym asystent był członkiem zespołu naukowego (prof. H. Olszewski), oraz częstą nierzetelność recenzji habilitacyjnych (prof. M. Zubik). Wielokrotnie sygnalizowano również problem nieprzestrzegania przez uczelnie obowiązujących regulacji prawnych dotyczących kariery akademickiej i pracowników naukowych (prof. E. Bagińska, prof. T. Giaro, prof. R. Grzeszczak). Poza tym wskazywano, że procedury rekrutacyjne nie dają gwarancji, że na stanowiska akademickie są wybierani najlepsi kandydaci. W ten sposób polskie uniwersytety dobrowolnie rezygnują z rywalizacji o status najlepszych uczelni na świecie (prof. K. Osajda).

 

Teza o nieefektywnej strukturze uniwersytetu i obowiązującym systemie stopni naukowych i tytułu naukowego jako podstawowych źródłach problemów w modelu kariery akademickiej (prof. F. Longchamps de Bérier, prof. F. Zoll) była w trakcie dyskusji kwestionowana. Zdaniem niektórych dyskutantów problemy uniwersytetów wynikają przede wszystkim z niedoboru środków na prowadzenie badań naukowych (prof. J. Malec).

 

Wskazywano też, że dawniej kariera akademicka była atrakcyjna – pracownikami uniwersytetów byli wybitni naukowcy, a środowiska naukowe były zintegrowane. Obecnie praca naukowa jest sprawą osobistą, ponieważ system akademicki nie wymaga od pracowników naukowych efektów ich pracy (prof. L. Florek). Trudno dzisiaj znaleźć w Polsce ośrodek akademicki, w którym istniałaby szkoła naukowa, oparta na wspólnych paradygmatach, skoncentrowana wokół osobistości naukowej i skupiona na pewnym terytorium. W naukach prawnych jest to obecnie niezwykła rzadkość (prof. S. Waltoś).

 

W trakcie dyskusji postawiono pytanie o to, które z proponowanych zmian w modelu kariery akademickiej można zrealizować w ramach autonomii szkół wyższych, a które wymagają zmian ustawowych (prof. A. Wróbel). Wskazano, że wprowadzenie zmian całościowych, polegających na tym, że to nie tytuł, lecz dorobek naukowy decydowałby o przyznaniu stanowiska profesora, wymaga zmian w prawie. Niemniej już w ramach obowiązujących regulacji można wprowadzić istotne zmiany (prof. F. Zoll).

 

Jak stwierdzono, zmiany w modelu kariery akademickiej mogą zostać zainicjowane tylko przez samych pracowników naukowych (prof. F. Longchamps de Bérier), zwłaszcza na macierzystych uczelniach (prof. M. Zubik). Możliwość zainicjowania tej zmiany przez samo środowisko naukowe podano jednak w wątpliwość ze względu na jego rozprężenie (prof. L. Florek), często występujące w nim postawy oportunistyczne i konformistyczne (prof. K. Rączka), bardzo daleko posuniętą wzajemną układowość środowiska naukowego (prof. S. Waltoś), a także zbiurokratyzowanie i przyzwalający charakter społeczeństwa polskiego (prof. T. Giaro).

 

Obecny kryzys modelu kariery akademickiej uznano za wieloaspektowy. Sugerowano, aby sanację rozpocząć od zmian częściowych, ale konkretnych (prof. E. Łętowska). Samo środowisko akademickie mogłoby zainicjować niektóre zmiany, np. rzeczywiste przestrzeganie obowiązujących obecnie regulacji prawnych dotyczących pracy naukowej i pracowników akademickich, rezygnację z utrwalonego zwyczaju unikania sporządzania negatywnych recenzji habilitacyjnych (prof. T. Giaro, prof. R. Grzeszczak), rzetelne przeprowadzanie konkursów na stanowiska akademickie, rezygnację z automatycznego przedłużania terminów na przygotowanie habilitacji, racjonalizację zatrudniania kolejnych pracowników naukowych (prof. F. Zoll), zmianę zasad finansowania uniwersytetów, zapewnienie obiektywności recenzji habilitacyjnych przez wprowadzenie ich anonimowości (prof. S. Waltoś), nieakceptowanie recenzji habilitacyjnych mających charakter wyłącznie streszczenia recenzowanej pracy, nauczanie warsztatu pisania prac naukowych na studiach prawniczych, zwłaszcza doktoranckich (prof. E. Łętowska), i reformę samej habilitacji (prof. L. Florek).

 

Podczas dyskusji poinformowano o podjętych w ostatnich tygodniach uchwałach Rady Młodych Naukowców, organu doradczego Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Rada postuluje w nich, by docelowo znieść tytuł profesora i stopień doktora habilitowanego. Jej zdaniem jedynym stopniem naukowym obowiązującym w Polsce powinien być stopień doktora (prof. K. Osajda).  

 

W debacie podnoszono również, że wysiłek reformacyjny powinien zostać skierowany nie tyle na zmiany częściowe, ile na zmiany całościowe, polegające na przebudowie struktury uniwersytetów i wprowadzeniu mechanizmów prawnych powściągających ewentualne nadużycia pracowników naukowych w dążeniu do awansu zawodowego (prof. F. Zoll).

 

Jak zauważono, wdrażanie zmian w modelu kariery akademickiej nie powinno doprowadzić do podważenia jedności ośrodka akademickiego ani jego elitarności (prof. K. Chojnicka). Stwierdzono też, że najtrudniejsze w procesie wprowadzania zmian w życie będzie określenie regulacji międzyczasowych (prof. K. Osajda).

 

Podczas dyskusji odwołano się także do przykładów historycznych reakcji państwa na brak reformy uniwersytetów przez samo środowisko akademickie. Wskazano na przełom XVIII i XIX w. Uznano, że Polski nie stać obecnie na przeprowadzenie reformy uniwersytetów w taki sposób jak wówczas we Francji i w Prusach. Polska musi jednak być zdolna do serii małych kroków mających na celu poprawę obecnego modelu kariery akademickiej (prof. S. Waltoś). Należy uniknąć ryzyka powtórzenia w Polsce „reformy” uniwersytetów przez ich zamykanie na wzór przykładów historycznych z przełomu XVIII i XIX w. (prof. M. Zubik).

 

Po zamknięciu części naukowej posiedzenia Komitet przeszedł do kontynuacji prac nad powołaniem struktur wewnętrznych. Profesor E. Bagińska poinformowała o ukonstytuowaniu się Zespołu ds. Kodyfikacji Prawa Cywilnego oraz o trwającym procesie konstytuowania się Zespołu Europejskiej Tradycji Prawa Prywatnego. Komitet wybrał ponadto przewodniczącego Zespołu Konstytucyjno-Ustrojowego. Został nim prof. K. Skotnicki.

 

Następnie Komitet zajął się wnioskiem redaktora naczelnego „Państwa i Prawa”, prof. A. Wróbla, o dołączenie do komitetu redakcyjnego czasopisma prof. T. Kaczmarka. Rozstrzygnięcie tej sprawy odłożono do następnego posiedzenia.

 

W dalszej kolejności prof. M. Zubik poinformował o kompetencji Komitetu do zaopiniowania kandydatów na członków PAN. Również tą sprawą Komitet zajmie się na następnym posiedzeniu, kiedy to kandydatury będą już znane.

 

Kolejnym punktem obrad była krótka dyskusja nad opiniowaniem projektów aktów normatywnych przez Komitet. Wskazywano na niebezpieczeństwo bezrefleksyjnego kierowania do komitetów naukowych projektów do zaopiniowania (prof. E. Łętowska). Szczególnie istotnym problemem są bardzo krótkie terminy na przedstawienie ewentualnych uwag przez Komitet (prof. K. Osajda, prof. M. Zubik). Obecny tryb opiniowania projektów aktów normatywnych przez komitety naukowe uznano za nieadekwatny w stosunku do wagi problemu (prof. E. Łętowska). Podkreślono, że ze względu na liczne zastrzeżenia do obecnego trybu konieczna jest rozsądna selekcja projektów do zaopiniowania przez Komitet (prof. M. Zubik).

 

Ostatnim punktem posiedzenia była dyskusja nad propozycją zmiany procedury wyborczej do Komitetu. Proponowane zmiany przygotował i przedstawił prof. M. Sitarz. Uznano, że wymagają one głębokiego przemyślenia (prof. E. Łętowska, prof. K. Skotnicki, prof. S. Waltoś, prof. M. Wyrzykowski, prof. F. Zoll). Dalsze prace nad zmianą procedury wyborczej powierzono Zespołowi Konstytucyjno-Ustrojowemu. Podtrzymano przy tym decyzję, aby zająć się wyłącznie procedurą wyborczą do Komitetu Nauk Prawnych, a nie ogólnie procedurami wyborczymi do komitetów naukowych.

 

Jakub Karczewski

 

Sprawozdanie opublikowano na łamach miesięcznika „Państwo i Prawo” (nr 8/2016), wydawanego przez Wolters Kluwer Polska.