POSIEDZENIE KOMITETU NAUK PRAWNYCH PAN

(Warszawa, 14.12.2017 r.)

Posiedzenie Komitetu Nauk Prawnych PAN otworzył jego przewodniczący prof. M Zubik. Pierwsza część, moderowana przez prof. J. Pisulińskiego, poświęcona została dyskusji o nowych rozwiązaniach kwestii przedawnienia w prawie cywilnym. Referaty przedstawili prof. P. Machnikowski (UWr), prof. K. Zawada (UJ) oraz prof. B. Kordasiewicz (INP PAN).

Prof. P. Machnikowski omówił propozycje zmiany przepisów o przedawnieniu, przygotowane przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego działającą przy Ministrze Sprawiedliwości oraz przedłożone w projekcie Ministerstwa Sprawiedliwości z 31.05.2017 r. (tj. projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy o prawach konsumenta). Referent rozpoczął wystąpienie od scharakteryzowania funkcji przedawnienia. Wskazał na rozbieżności w nauce prawa, które uwidoczniły się również w pracach Komisji. Po pierwsze, przedawnienie roszczeń w stosunkach cywilnoprawnych może być postrzegane jako sprzeczne z ogólnymi zasadami prawa (m.in. z zasadą składającą się na prawo uprawnionego do wykonywania bądź niewykonywania swojego prawa, a także z zasadą ochrony cywilnych praw podmiotowych przez państwo). Po drugie, przeciwko konstrukcji przedawnienia podnosi się zarzut sprzeczności z podstawową zasadą sprawiedliwości, ze względu na premiowanie dłużnika względem wierzyciela. Prof. P. Machnikowski zaznaczył jednak, że przedawnienie obecne jest we wszystkich systemach prawnych naszego kręgu kulturowego z co najmniej kilku powodów: potrzeby utrwalenia stanu faktycznego w stosunkach prawnych, konieczności ochrony dłużnika, a także ze względu na dobro gospodarki publicznej wynikające z obiegu zasobów pieniężnych. Referent skonkludował, że w wypadku normowania przez ustawodawcę przedawnienia należy oczekiwać, aby stanowione regulacje posiadały cechy zupełności, spójności i przejrzystości, a także zabezpieczały interesy zarówno wierzyciela, jak i dłużnika. Ponadto konstrukcja przedawniania powinna być mechanizmem sprawiedliwym – równym dla wszystkich. Referent krytycznie ocenił dotychczasową regulację przedawnienia, wskazując chociażby na mnogość terminów przedawnienia. Zagadnienie to omówił na przykładzie różnic między terminami przedawnienia w umowach o dzieło i umowach o roboty budowlane. Opisał również istotę sporu wokół uwzględniania przedawnienia dopiero w wyniku podniesienia przez stronę zarzutu peremptoryjnego. Następnie prof. P. Machnikowski przeszedł do krótkiej charakterystyki projektów Komisji z 2008 i 2015 r. W odniesieniu do przedawnienia proponowano wówczas maksymalne ograniczenie terminów szczególnych przedawnienia, równoległe liczenie terminu przedawnienia (okresu trzyletniego dla wierzyciela i dziesięcioletniego dla dłużnika), uproszczenie sposobu liczenia terminów, ujednolicenie terminów przedawnienia roszczeń kontraktowych, ograniczenie dopuszczalności modyfikacji terminu przedawniania, wprowadzenie generalnej zasady uwzględniania przedawniania przez sąd z urzędu. Prof. P. Machnikowski uznał, że projektowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości zmiany dotyczące przedawnienia w niewielkim stopniu stawiają czoła postulatom zidentyfikowanym przez Komisję w poprzednich projektach części ogólnej kodeksu cywilnego. Projekt ministerialny zakłada bowiem trzy główne zmiany: skrócenie generalnego terminu przedawnienia z lat dziesięciu do sześciu; uproszczenie sposobu liczenia terminów (koniec terminów upływałby na koniec roku kalendarzowego); wprowadzenie w ustawie o prawach konsumenta postanowienia obligującego sądy do sięgania po zarzut przedawnienia roszczenia z urzędu w sprawach przeciwko konsumentom.

Drugi referat dotyczący oceny z punktu widzenia praktyki sądowej potrzeby zmiany przepisów o przedawnieniu i oceny projektów zmiany przepisów o przedawnieniu wygłosił prof. K. Zawada. Odniósł się on pokrótce do wypowiedzi poprzednika. Wskazał, że konstrukcja przedawniania jest potrzebna i konieczna. Stwierdził również, że podczas prac nad obecnym kodeksem cywilnym starano się uwzględnić rozwiązania zawarte w kodeksie zobowiązań w przepisach ogólnych prawa cywilnego z 1933 r. Przepisy dotyczące przedawnienia określono w obecnym kodeksie cywilnym w znacznie zmienionej formie. W kodeksie zobowiązań w ramach regulacji przedawniania w dziale siódmym w osobnym rozdziale zawarte zostały przepisy określające terminy przedawnienia, tj. termin ogólny i, co najważniejsze, terminy szczególne. Odmiennie postąpiono natomiast podczas redagowania kodeksu cywilnego. Zamieszczono wówczas przepisy ogólne dotyczące przedawniania, natomiast odpowiedniki przepisów odnoszących się do terminów szczególnych przedawnienia rozsiane zostały po całym kodeksie. W ocenie referenta w kodeksie cywilnym znacznie subtelniej oznaczono początek biegu przedawnienia, którego wymagalność zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego. Prof. K. Zawada po scharakteryzowaniu aktualnego stanu prawnego i procesu jego tworzenia przeszedł do oceny obowiązujących przepisów o przedawnieniu pod kątem potrzeb praktyki sądowej. Regulacje te uznał za zdecydowanie negatywne, głównie ze względu na pozbawienie mechanizmu przedawnienia jego roli stabilizującej obrót prawny. Przedawnienie, w ocenie referenta, może stabilizować obrót prawny wyłącznie w sytuacji, w której uczestnicy tego obrotu mają pewność co do poprawnej identyfikacji terminu przedawnienia, a także władają odpowiednią wiedzą umożliwiającą im określenie momentu rozpoczęcia i zakończenia biegu terminu przedawnienia. Na niekorzystny kształt sytuacji uczestników obrotu prawnego wpływa nie tylko brak zgrupowania przepisów redagujących szczególne terminy przedawnienia, ale również pozostawienie poza tytułem kodeksu cywilnego dotyczącym przedawnienia wszystkich wyjątkowych przepisów przewidujących terminy przedawnienia odbiegające od zasad ogólnych. Istotną przyczyną w ustaleniu właściwego terminu przedawnienia stało się również ustanowienie trzyletniego terminu przedawnienia roszczeń związanych z działalnością gospodarczą czy też równorzędnego terminu przedawnienia dla roszczeń o świadczenia okresowe. Poza trudnościami wynikającymi z różnorodności terminów przedawnienia problematyczne jest również samo określenie początku biegu przedawnienia. Prof. K. Zawada wskazał że przygotowany przez Komisję projekt kodeksu cywilnego w przedmiocie przedawnienia w znacznym stopniu spełnia oczekiwania praktyki sądowej i usuwa wiele z dotychczasowych trudności. Podniósł też kilka uwag odnoszących się do słabszych stron projektu. Wskazał przede wszystkim na negatywne konsekwencje podnoszenia przez sądy zarzutu przedawnienia z urzędu, materializujące się w konieczności odrzucenia całego dotychczasowego, stabilnego orzecznictwa w przedmiocie nadużycia zarzutu przedawniania.

Trzeci referat, dotyczący oceny z punktu widzenia nauki prawa cywilnego potrzeby zmiany przepisów o przedawnieniu i oceny projektów zmian przepisów o przedawnieniu, wygłosił prof. B. Kordasiewicz. Referent zwrócił uwagę, że mechanizm przedawniania jest, co wynika z natury rzeczy, materią niezwykle zawiłą i trudną do właściwego uregulowania. Podniósł następnie trzy grupy zagadnień o istotnym wpływie na współczesne postrzeganie przedawnienia. Po pierwsze, istnieją roszczenia majątkowe, które są roszczeniami nieprzedawnialnymi. Po drugie, postuluje się wprowadzenie przepisu zakładającego, że roszczenie niemajątkowe ulega przedawnieniu, jeśli przepis szczególny tak stanowi. Po trzecie, kluczowe jest rozstrzygnięcie, czy rozpatrywanie przedawnienia powinno następować z urzędu czy – jak dotychczas – w wyniku zarzutu strony. Referent odniósł się też do zagadnienia zrzeczenia się przedawnienia. Stwierdził znikomą nośność takiego rozwiązania. Ocenił również propozycję zakończenia biegu terminu przedawnienia z upływem roku kalendarzowego jako regulację co do zasady słuszną. Wyraził jednocześnie m.in. spostrzeżenia odnoszące się do samej treści przepisu. W ocenie B. Kordasiewicza należałoby dodatkowo wskazać, że powyższe rozwiązanie nie ma zastosowania, gdy przepisy szczegółowe stanowią inaczej. Referent podjął również próbę odpowiedzi na pytanie, jakie staje przed kodyfikatorami – jak ma się zasada przedawniania roszczeń ubocznych do zasady zaliczania na poczet świadczenia należności ubocznych. Przystępując do oceny ministerialnego projektu analizowanych zagadnień prawnych, uznał przedstawione przez Ministerstwo Sprawiedliwości propozycje zmian kodeksowych za niewystarczające oraz nazbyt fragmentaryczne.

W dyskusji nad zmianą przepisów o przedawnieniu w kodeksie cywilnym silnie wybrzmiała propozycja upływu biegu przedawnienia z końcem roku kalendarzowego. Zauważono, że rozwiązanie to następczo prowadzi do zróżnicowania długości terminów przedawnienia (prof. M. Wyrzykowski, prof. P. Machnikowski, prof. J. Pisuliński). Prof. E. Bagińska podkreśliła, że wprowadzenie koncepcji uwzględniania przedawnienia przez sądy z urzędu znacząco poprawiłoby sytuację konsumentów w Polsce. Nakładanie się jednak ustawodawstwa krajowego i unijnego często sprawia polskim sędziom wiele trudności (prof. J. Pisuliński). Sądy polskie powinny zatem, jeśli sytuacja prawna jest złożona, korzystać z możliwości wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (prof. R. Grzeszczak). Zebrani podzielili opinię prof. P. Machnikowskiego, że system oceny sędziów nie sprzyja kierowaniu pytań prejudycjalnych do Trybunału w Luksemburgu ze względu na długość oczekiwania na udzielnie odpowiedzi, na który składają się zarówno procedury krajowe, jak i czas rozpoznawania spraw przez Trybunał.

Przewodniczący Komitetu podziękował przybyłym gościom, a także prof. J. Pisulińskiemu, który zainicjował naukowe rozważania nad omówioną problematyką zmiany przepisów o przedawnieniu w kodeksie cywilnym.       Zaproponował, aby kolejne punkty porządku obrad przenieść na następne posiedzenie Komitetu. Wskazał m.in. na równolegle prowadzone prace nad ogólnymi przepisami odnoszącymi się do Polskiej Akademii Nauk. Propozycja została zaaprobowana.

W ostatniej części posiedzenia – poświęconej wolnym wnioskom – Komitet rozpatrzył dwa zagadnienia. Po pierwsze, przychylił się do sugestii, zgłoszonej przez prof. M. Zubika na prośbę prof. W. Dajczaka, aby merytoryczną część kolejnego posiedzenia poświęcić zagadnieniu nauki prawa w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem projektowanych zmian w zakresie parametryzacji jednostek naukowych. Jak zauważono, proponowane zmiany w odniesieniu do parametryzacji nauk prawnych mogą prowadzić do niedoszacowania dyscyplin prawniczych. Wątpliwości zebranych oscylowały również wokół propozycji listy czasopism naukowych uwzględnianych przy ocenie jednostek naukowych. Zaproponowana lista periodyków może negatywnie wpłynąć na ustawową kategorię osiągnięć naukowych (w rozumieniu przepisów projektowanej ustawy), będących w realnym zasięgu polskiej nauki prawa (prof. J. Pisuliński, prof. A. Szmyt, prof. K. Skotnicki, prof. M. Zubik, prof. H. Żakowska-Henzler). W dyskusji zauważono również konsekwencje wynikające z propozycji ograniczenia liczby wydawnictw uwzględnianych podczas procesu parametryzacji (prof. J. Pisuliński, prof. M. Sitarz, prof. A. Szmyt, prof. K. Skotnicki). Za niekorzystną uznano również tendencję do likwidowania bądź sprzedaży czasopism, których wydawcą lub współwydawcą jest Polska Akademia Nauk (prof. M. Sitarz).

Po drugie, prof. M. Wyrzykowski zgłosił wniosek o podjęcie przez Komitet uchwały w sprawie aktualnych zagadnień dotyczących spraw publicznych. Zwrócił uwagę na zmiany legislacyjne dotyczące prawa wyborczego i wymiaru sprawiedliwości, a także na problematykę przygotowania nowej konstytucji. Pod rozwagę poddano możliwość włączenia się w proces konsultacji i opiniowania toczących się procesów legislacyjnych. Zaproponowano, aby projekt uchwały Komitetu w tej sprawie przygotowała wiceprzewodnicząca KNP PAN, a zarazem autorka projektu poprzedniej uchwały Komitetu, prof. K. Chojnicka.

Na koniec prof. M. Zubik przekazał zebranym informację o możliwej tematyce i terminie konferencji naukowej organizowanej przez Komitet w 2018 r. Przewodniczący wskazał, że doroczna organizacja konferencji naukowej stała się dobrą tradycją Komitetu. Prof. M. Zubik podziękował również w imieniu Komitetu prof. R. Grzeszczakowi za włączenie się w pracę i reprezentowanie Komitetu w zespole powołanym do stworzenia dokumentu opisującego wartości wynikające z członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w Unii Europejskiej. Prof. R. Grzeszczak poinformował, że dokument ten powstał z inicjatywy prof. J. Wilkina, Kierownika Zakładu Integracji Europejskiej Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN i przyjęty został na sesji plenarnej Wydziału I Polskiej Akademii Nauk.

Eryk Gołębiowski

Sprawozdanie opublikowano na łamach miesięcznika „Państwo i Prawo” (nr 2/2018), wydawanego przez Wolters Kluwer Polska.