POSIEDZENIE KOMITETU NAUK PRAWNYCH PAN

(Warszawa, 14 VI 2012)

Posiedzenie Komitetu Nauk Prawnych PAN otworzył jego Przewodniczący, prof. M. Wyrzykowski. Przyjęto następujący porządek obrad: 1. dyskusja o kierunkach nowelizacji prawa karnego, 2. dyskusja o wyborze Kolegium Redakcyjnego „Państwa i Prawa”. Założenia reformy prawa karnego oraz stan prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego (Komisja) przedstawili prof. A. Zoll oraz prof. T. Grzegorczyk.

Przystępując do omówienia zmian w prawie karnym materialnym prof. A. Zoll przypomniał, że kodeks karny od dnia wejścia w życie został zmieniony 60 razy, z czego czternastokrotnie w 2010 r. i jedenastokrotnie w 2011 r. Trudno zatem mówić o przestrzeganiu przez prawodawcę zasad stabilizacji oraz przewidywalności prawa karnego. Podyktowane wahaniami nastrojów społecznych zmiany miały zazwyczaj charakter punktowy, oderwane były od założeń części ogólnej kodeksu karnego oraz ustaleń nauki prawa. Doszło do zaburzenia aksjologicznej spójności oraz logiki, którą przyjęto w 1997 r. Celem Komisji stało się więc opracowanie projektu przywracającego spójność części ogólnej kodeksu karnego oraz usunięcie błędów, które ujawniły się w toku  sądowego stosowania przepisów w ostatnich latach.

Dotychczasowe prace Komisji skoncentrowane były zatem wokół takich zagadnień jak: czyn zabroniony, sprawstwo, odpowiedzialność nieletnich, czyn ciągły, usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo. W konsekwencji, proponuje się: a) wprowadzenie kryteriów przypisania jednostce czynu zabronionego; b) ujęcie normatywne sprawstwa; c) zmianę obowiązujących zasad karalności nieletnich i przyjęcie, że wobec osoby, która nie ukończyła 17 lat sąd stosuje środki dla nieletnich chyba, że charakter przestępstwa uzasadnia wymierzenie kary; d) zdefiniowanie czynu ciągłego i ciągu przestępstw z uwzględnieniem orzecznictwa Sądu Najwyższego; e) zróżnicowanie odpowiedzialności za usiłowanie popełnienia przestępstwa.

Przechodząc do problematyki zamian w zakresie zasad wymiaru kary, prof. A. Zoll stwierdził, że Komisja dostrzega problem przeludnienia więzień, jednakże zamiast liberalizacji prawa proponuje położenie nacisku na kary nieizolacyjne. Służyć temu powinno rozszerzenie zakresu stosowania kary ograniczenia wolności oraz dozoru elektronicznego. Ponadto rozważana jest zmiana zasad orzekania o karze łącznej przez likwidację postępowania o wydanie wyroku łącznego i upoważnienie sądu do orzekania zawsze gdy sprawca był poprzednio skazany, a kara nie została jeszcze wykonana. Proponuje się także rezygnację z odrębnego powództwa cywilnego. O roszczeniach cywilnych miałby rozstrzygać sąd karny w wyroku.

W dyskusji poddano w wątpliwość zasadność oraz efektywność techniki kazuistycznych i punktowych zmian (prof. L. Kubicki, prof. M. Płatek). Mając bowiem na uwadze rozbicie spójności aksjologicznej części ogólnej kodeksu karnego, kolejne zmiany zaostrzające wyłącznie rygoryzm prawa karnego, rozproszenie przepisów karnych w ustawach szczegółowych (w tym z zakresu administracji publicznej) oraz nieprzemyślaną i nieprecyzyjną implementację wymogów podyktowanych prawem europejskim wyrażono pogląd o celowości podjęcia zmian w szerszym zakresie niż proponowane. Współcześnie problem reformy prawa karnego dotyczy bowiem konieczności ustalenia relacji między odpowiedzialnością karną, a innymi formami odpowiedzialności – np. administracyjną, dyscyplinarną (prof. L. Kubicki) oraz edukacji sędziów i prokuratorów (prof. M. Płatek).

Za kontrowersyjną uznano propozycję rozstrzygania o roszczeniach cywilnoprawnych przez sąd karny. Abstrahując od różnic dogmatycznych związanych z niewymiernością deliktu w prawie karnym, wyrażono  wątpliwość odnośnie do rozumienia przesłanki res iudicata po wyroku sądu karnego oraz zakresu ewentualnej renty (prof. E. Łętowska).

Odnosząc się do problematyki stosowania kar nieizolacyjnych wyrażonozainteresowanie ewentualnymi pracami Komisji nad zmianami w zakresie  regulacji kontratypu przy przestępstwie zniesławienia (prof. E. Łętowska), odpowiedzialności za posiadanie niewielkiej ilości narkotyków (prof. M. Wyrzykowski), odpowiedzialności za prowadzenia pojazdu w stanie nietrzeźwości (prof. L. Kubicki). W tym kontekście zwrócono również uwagę, że dozór elektroniczny nie jest karą ograniczenia wolności ale stanowi element pozbawienia wolności. Nie jest też celowe wprowadzenie go jako konkurencyjnego rozwiązania względem warunkowego zwolnienia skazanego. Monitoring elektroniczny należy bowiem uznać za efektywny jeżeli jest stosowany przed umieszczeniem jednostki w zakładzie. Nie można bowiem tracić z pola widzenia demoralizującego wpływu warunków więziennych i pozbawienia wolności przekraczającego trzy miesiące (prof. M. Płatek).

W odpowiedzi prof. A. Zoll stwierdził, że aktualnym zadaniem Komisji jest przywrócenie spójności części ogólnej kodeksu karnego oraz usunięcie wadliwych rozwiązań prawnych, które zostały pospiesznie wprowadzone w ostatnich latach. Nie należy lekceważyć doniosłości ustaleń dogmatycznych, gdyż wyznaczają one logikę części szczególnej oraz porządek ewentualnych późniejszych nowelizacji. Opowiedzenie się przez Komisję za połączeniem dozoru elektronicznego z ograniczeniem wolności ma z kolei na celu wyeksponowanie jego dolegliwości. Wielu sędziów odnosi się bowiem niechętnie do monitoringu elektronicznego, gdyż nie traktuje go jako kary dolegliwej.

Zagadnienia części szczególnej kodeksu karnego nie są aktualnie objęte zakresem dyskutowanych zmian. Nie wydaje się jednak aby w odniesieniu do przestępstwa zniesławienia zmiany te były konieczne. Przemawia za tym przede wszystkim niska karalność za zniesławienie oraz zmiana interpretacji przepisu w następstwie wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w którym wprowadzono kryterium prawdy. Zdaniem prof. A. Zolla orzekanie przez sąd karny w przedmiocie roszczeń cywilnoprawnych powinno wyłączać ewentualną drogę odszkodowawczą, o ile szkoda nie zwiększyła się. Regulacja renty powinna pozostać bez zmian.

Zważywszy, że obecnie kompleksowa reforma prawa karnego nie jest możliwa, celowe jest ewolucyjne porządkowanie kolejnych segmentów prawa karnego materialnego. Problematyka odpowiedzialności karnej w przepisach z zakresu administracji publicznej pozostaje jednak przedmiotem zainteresowania i dyskusji.

Odnosząc się do przedstawionych przez Komisję zmian w kodeksie postępowania karnego prof. T. Grzegorczyk omówił: przedmiotowe ujęcie śledztwa przy jednoczesnym wprowadzeniu dochodzenia prokuratorskiego; wyczerpujące określenie listy spraw, w których może być prowadzone dochodzenie; doprecyzowanie podstaw zatrzymania prokuratorskiego; ograniczenie możliwości przedłużania tymczasowego aresztowania przez wprowadzenie  maksymalnego terminu tymczasowego aresztowania; rezygnację z wymogu uzasadnienia aktu oskarżenia przy jednoczesnym obowiązku wskazania przez prokuratora wszystkich dowodów i okoliczności istotnych dla sprawy; wprowadzenie obligatoryjnego posiedzenia wstępnego ustalającego terminarz rozpraw; zwolnienie oskarżonego z obowiązku uczestnictwa we wszystkich rozprawach; przedmiotowe rozszerzenie możliwości konsensualnego rozstrzygnięcia sprawy; powiązanie możliwości przeprowadzenia dowodu z obecnością i działaniem stron procesu; wprowadzenie odpowiedzialności odszkodowawczej za bezprawne stosowanie środków karnych oraz bezprawne uchylenie warunkowego zawieszenia i zarządzenie wykonania kary oraz wprowadzenie możliwości ustanowienia obrońcy z urzędu niezależnie od sytuacji majątkowej oskarżonego z zastrzeżeniem obowiązku pokrycia przez niego kosztów na wypadek przegrania procesu i skazania.

Projekt ustawy spotkał się już z pierwszą krytyczną oceną. Komisji zarzuca się bowiem odejście od zasady prawdy materialnej oraz przyjęcie rozwiązań nieznanych dotychczas tradycji polskiego procesu karnego. W ocenie prof. T. Grzegorczyka, zarzuty te są jednak chybione, gdyż założeniem projektu jest usprawnienie postępowania karnego przez zwiększenie jego kontradyktoryjności. Aby tego dokonać konieczne jest między innymi rozszerzenie możliwości stosowania trybów konsensualnych, włączenie referendarzy sądowych do udziału w postępowaniu karnym, rezygnacja z postępowania uproszczonego oraz zmiany w zakresie podstaw zaskarżenia wyroków. Komisja nie opowiada się zatem za modelową zmianą postępowania (np. wprowadzenia sędziego śledczego), ale modyfikacją istniejących rozwiązań.

W dyskusji zwrócono uwagę, że proponowane zmiany w procedurze karnej noszą znamiona kontraktualizacji, która modelowo opiera się na założeniu o równej pozycji stron. Zważywszy jednak, że w obszarze prawa karnego procesowego równość jest zaburzona, kontraktualizacja jako metoda regulacji stosunków prawnych może prowadzić do obniżenia standardu ochrony praw człowieka (prof. E. Łętowska). Za kontrowersyjne uznano również procesowe zrównanie stron w postępowaniu karnym, rezygnację z obowiązku uzasadnienia aktu oskarżenia przez prokuratora, możliwość prowadzenia procesu pod nieobecność oskarżonego, proponowane rozwiązanie w zakresie kosztów sądowych (prof. E. Łętowska, prof. L. Kubicki, prof. M. Płatek). Istotnym elementem reformy prawa karnego procesowego powinna natomiast stać się zmiana zasad stosowania tymczasowego aresztowania oraz edukacja sędziów i prokuratorów (prof. M. Płatek).

W odpowiedzi prof. T. Grzegorczyk stwierdził, że skutki procesowego zrównania stron oraz wprowadzenie elementów konsensualnych do procesu karnego należy analizować na tle całej regulacji oraz przy założeniu, że obrona jest konstytucyjnym prawem podmiotowym oskarżonego, a nie jego obowiązkiem. Przygotowany przez Komisję projekt przewiduje wiele instrumentów umożliwiających aktywne uczestnictwo oskarżonego w procesie, o ile wyraża on taką wolę. W tym kontekście istotne jest też, że stworzone w celu ochrony oskarżonego instytucje (m. in. obowiązkowe uczestnictwo w rozprawach, procedura wykazywania ubóstwa dla celów wyznaczania obrońcy z urzędu, instytucja zawiadomień) stały się narzędziem nieracjonalnego wydłużania procesu karnego.

W ocenie prof. T. Grzegorczyka oraz prof. A. Zolla w wypadku zaistnienia nieprawidłowości w stosowaniu mechanizmów konsensualnych oraz nadużycia pozycji przez prokuratora kluczową rolę powinna odgrywać kontrola sądowa, zaskarżenie w ramach zasady dwuinstancyjności oraz kasacja.

W dalszej części posiedzenia prof. L. Kubicki omówił kryteria stawiane członkom Kolegium Redakcyjnego „Państwa i Prawa”, ich zadania w kontekście zmienionych zasad funkcjonowania czasopism naukowych oraz przedstawił propozycję kandydatur. Członkowie Komitetu zwrócili uwagę na konieczność zapewnienia   reprezentacji różnych ośrodków naukowych. Pojawiła też się propozycja uzupełnienia listy o przedstawicieli prawa kanonicznego. W dyskusji polemizowano jednak z tym stanowiskiem argumentując, że przedstawiciele prawa kanonicznego mają własny i wyspecjalizowany organ publikacyjny (prof. L. Kubicki), a sama dyscyplina ma charakter odrębny i wykraczający poza zakres przedmiotowy „Państwa i Prawa” (prof. M. Płatek). Prof. L. Kubicki został upoważniony do podjęcia stosownych rozmów w celu zaproponowania składu  Kolegium Redakcyjnego na następnym posiedzeniu  Komitetu Nauk Prawnych.

Michał Ziółkowski

 

Sprawozdanie zostało opublikowane na łamach miesięcznika "Państwo i Prawo" wydawanego przez Wolters Kluwer Polska.