Kategoria: Sprawozdania z kadencji 2015-2019
Odsłon: 561

100-LECIE ODRODZENIA PAŃSWA I PRAWODAWSTWA POLSKIEGO

(OGÓLNOPOLSKA KONFERENCJA NAUKOWA, WARSZAWA, 29.11.2018 R.)

 

W setną rocznicą odzyskania niepodległości przez Rzeczpospolitą Polską odbyła się konferencja naukowa zorganizowana przez Komitet Nauk Prawnych PAN oraz Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestników konferencji przywitali przewodniczący Komitetu – prof. M. Zubik, a w imieniu Wydziału Prawa i Administracji UW – prof. T. Giaro.

W słowie wstępnym prof. S. Wronkowska-Jaśkiewicz – moderator pierwszej części konferencji – wskazała, że ogólna refleksja nad prawem w ostatnim stuleciu przybierała rozmaite nazwy. Pierwotnie nauka polska używała terminu „filozofia prawa”, uzupełnionej następnie przez „teorię prawa”. Stało się tak głównie dzięki pracom Leona Petrażyckiego. W okresie PRL za właściwy uznawano termin „teoria państwa i prawa”, co było następstwem silnego wpływu nauki radzieckiej. Po 1989 r. powróciliśmy do „teorii i filozofii prawa”. Od tego czasu termin ten jest nie tylko powszechnie akceptowaną nazwą ogólnej refleksji nad prawem, ale również nazwą dyscypliny naukowej.

Pierwszy referat, pt. „Dorobek polskiej teorii i filozofii prawa”, wygłosił prof. J. Zajadło (UG). Na wstępie podkreślił konieczność uzupełnienia tematu referatu również o socjologię prawa. Referent podniósł, że zwięzłe przedstawienie obszernej i bogatej w wybitne jednostki oraz odkrycia gałęzi nauki prawa jest niezwykle złożone. Za właściwe uznał prześledzenie dorobku polskiej teorii i filozofii prawa pod kątem dokonań badaczy prawa, których biografia łączy kilka wyjątkowych cech. Za takie uznał: związek danej biografii z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości w listopadzie 1918 r., życie w różnych epokach, podejmowanie starań mających na celu otwarcie nauki teorii i filozofii prawa na szeroko rozumianą humanistykę oraz próbę włączenia do niej elementów interdyscyplinarnych. Za nadrzędne jednak uznał stworzenie przez danego badacza nowej formacji intelektualnej, która pozostaje aktualna i współcześnie.

Biorąc pod uwagę przyjęte cechy, za szczególnie doniosły uznał dorobek prof. Czesława Znamierowskiego. Dorobek tego badacza nie da się w sposób jednoznaczny zakwalifikować do żadnej szkoły teoretycznej czy filozoficznoprawnej. Zajmował się on zarówno analityczną teorią prawa, aksjologią i socjologią prawa, tworząc w ten sposób swoisty realizm prawniczy. Ogniskowanie się w jednej postaci trzech podejść filozoficznoprawnych sprawiało, że wypracowane przez niego koncepcje pozostają aktualne do dziś. Referent uznał za niezwykle istotne trzy koncepcje będące przedmiotem rozważań C. Znamierowskiego. Główną jest koncepcja powszechnej życzliwości. Tworzą ją cztery dyrektywy: postępuj tak byś wyrządził jak najmniej krzywdy drugiemu człowiekowi; postępuj tak, żeby ochronić drugiego człowieka przed ewentualną krzywdą; nie rób nic, co mogłoby odsunąć drugiego człowieka od szczęścia; rób wszystko, co może drugiego człowieka przybliżyć do szczęścia. Kolejną koncepcją jest teoria demokracji. Przewidziany w niej powszechny akt wyborczy ma prowadzić do wydzielenia elity sprawującej władzę. Elitę tę, przy zastosowaniu koncepcji powszechnej życzliwości, dzieli na elitę pasożytniczą i elitę rycerską. Elita pasożytnicza przewidziana przez C. Znamierowskiego jest w stanie zrealizować wyłącznie dyrektywę mówiącą o nieszkodzeniu drugiemu człowiekowi. Natomiast elita rycerska jest w stanie zrealizować wszystkie cztery dyrektywy przewidziane przez koncepcję powszechnej życzliwości. W ocenie Czesława Znamierowskiego wyłącznie elita rycerska powinna sprawować władzę. Tylko bowiem ona ma świadomość konieczności działania na rzecz dobra powszechnego. Trzecią przywołaną koncepcją była teoria dyrektyw i norm, zakładająca klarowność języka naukowego, w szczególności dogmat tworzenia jasnych i czytelnych norm prawnych.

Referent podkreślił aktualność dorobku naukowego C. Znamierowskiego. Za niezwykle istotne i nadal ważne J. Zajadło uznał trzy apele poznańskiego badacza: o stosowanie reguł powszechnej życzliwości w stosunkach indywidualnych i społecznych; o przestrzeganie imperatywu czystości języka w budowaniu norm i w formułowaniu ocen; o właściwe rozumienie roli demokracji i roli elit w sprawowaniu demokratycznej legitymacji władzy.

Prof. S. Wronkowska-Jaśkiewicz zauważyła, że C. Znamierowski miał w sobie etos polskiego inteligenta – zakładał, że przy realizowaniu swojej roli zawodowej należy jednocześnie angażować się w sprawy publiczne. Umiejętnie unikał wplatania polityki w swoją pracę naukową. Jednocześnie potrafił publicznie zajmować stanowisko w sprawach istotnych społecznie.

W kolejnym referacie S. Wronkowska-Jaśkiewicz podkreśliła, że na przestrzeni ostatnich stu lat polskie prawo konstytucyjne miało wiele odsłon. W ślad za norami konstytucyjnymi podążała polska myśl konstytucyjna. Przeżywała w tym okresie poważny rozwój, czerpiące swoje źródło w odrodzeniu polskiej państwowości.

Referat, zatytułowany „Dorobek polskiej myśli konstytucyjnej”, wygłosił prof. S. Patyra (UMCS). Podkreślił, że początki rozwoju nauki prawa konstytucyjnego w niepodległej Polsce mają silne związki z doktryną prawa narodów. Wielu wybitnych przedstawicieli nauki prawa konstytucyjnego wywodzi się z dyscypliny prawa międzynarodowego publicznego. Taką drogę przebyli m.in.: prof. Ludwik Ehrlich z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, prof. Michał Rostworowski z Uniwersytetu Jagiellońskiego, prof. Jerzy Cybichowski z Uniwersytetu Warszawskiego, prof. Cezary Berezowski z Uniwersytetu Warszawskiego czy prof. Bohdan Winiarski z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Drugą cechą charakterystyczną dla początkowej fazy rozwoju polskiej myśli prawa konstytucyjnego jest silny związek z nurtami badań nad ustrojami państw obcych. Nurt ten wywarł silny wpływ na proces kształtowania się prawa państwowego w Polsce. Jedną z pierwszych publikacji tego nurtu, Państwo współczesne, stworzył prof. Antoni Peretiatkowicz z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Opisał tam m.in. ustroje Anglii, Francji, USA, Rosji, ale także proponowany ustrój Polski. Istotne były również prace prof. Zenona Wachlowskiego z Uniwersytetu Lwowskiego. Uczony zajmował się problematyką ustroju USA. Był także autorem pierwszej monografii poświęconej partiom politycznym pt. Stronnictwa polityczne w państwie współczesnym (1939 r.). Prelegent wspomniał również prof. Edwarda Dubanowicza oraz prof. Wacława Komarnickiego. Trzecią ważną cechą charakterystyczną dla początków polskiej nauki konstytucyjnej jest niezwykła różnorodność poglądów i postaw związanych z dyskusją nad kształtem odradzającego się państwa. Główne nurty badawcze tego okresu to badania dotyczące systemu rządów i jego ewolucji, ze szczególnym uwzględnieniem wzmocnienia władzy wykonawczej. Prace w tym nurcie tworzyli profesorowie: Edward Dubanowicz, Stanisław Starzyński, M. Rostworowski, Maciej Starzewski, A. Peretiatkowicz oraz Ignacy Czuma. Krytyczne podejście do wspomnianego nurtu prezentował w swoich pracach prof. W. Komarnicki. Kolejnym nurtem badań, mającym wpływ na kształt polskiej myśli prawa konstytucyjnego, były badania nad istotą prawa, państwa oraz władzy państwowej. Prowadzili je S. Starzyński, M. Starzewski, Czesław Martyniak. Silny pozostawał również nurt badań związany z kontrolą konstytucyjności tworzonego prawa. Reprezentowali go prof. S. Starzyński – promotor utworzenia Trybunału Konstytucyjnego, jak również prof. M. Rostworowski czy prof. M. Starzewski. Istotny udział w kształtowaniu prawa konstytucyjnego mieli przedstawiciele innych gałęzi prawa. Byli to między innymi profesorowie: Józef Buzek (administratywista), Władysław Leopold Jaworski (cywilista), Konstanty Grzybowski (cywilista), Stanisław Estreicher (historyk prawa), Wacław Makowski (karnista). Referent podkreślił istotny wpływ polskiej myśli prawa konstytucyjnego na przedwojenne konstytucje Polski. Z dokonań tego okresu przywołał prace W. Komarnickiego nad Małą Konstytucją z 1919 r., prace Z. Cybichowskiego i E. Dubanowicza nad Konstytucją marcową, a także prace W. Makowskiego nad Konstytucją kwietniową.

Referent podkreślił, że w latach powojennych, w szczególności w latach 40. XX w. istniała pewnego rodzaju ciągłość z przedwojennym dorobkiem myśli konstytucyjnej. Składały się na to dwa elementy. Personalny – związany z częściowym powrotem przedwojennej kadry naukowej na uniwersytety, oraz ustrojowy – polegający na formalnym nawiązywaniu do 1952 r., do przedwojennych instytucji prawa konstytucyjnego.

Po 1952 r. uwidoczniły się dwa zasadnicze nurty badań. Jeden z nich dotyczył istoty samego państwa i prawa z silnym wątkiem doktrynalnym lub ideologicznym. W tym nurcie badawczym tworzyli: prof. Stefan Rozmaryn, prof. Kazimierz Biskupski, prof. Andrzej Burda, prof. Zygmunt Izdebski, prof. Marek Sobolewski, prof. Sylwester Zawadzki. Drugi nurt badań, komparatystyczny, realizowali m.in.: prof. Andrzej Burda, prof. Kazimierz Biskupski, prof. Andrzej Gwiżdż, prof. Edmund Mizerski, prof. Aleksander Patrzałek, prof. Marian Rybicki.

Niewątpliwy rozwój nauki prawa konstytucyjnego nastąpił po 1989 r.. Zwiększył się wówczas również wpływ prawników konstytucjonalistów na kształt przyjmowanych ustaw konstytucyjnych. Zdaniem S. Patyry nauka prawa konstytucyjnego ma przed sobą znaczące wyzwania. W dobie kryzysu konstytucyjnego doktryna prawa konstytucyjnego musi aktywnie zabiegać o porządek i ład konstytucyjny.

Trzeci referat, zatytułowany „Dorobek polskiej nauki prawa międzynarodowego”, wygłosił prof. J. Barcik (UŚ). Zaznaczył na wstępie, że „dorobek” ujęty w tytule jego wystąpienia postrzega jako wpływ nauki prawa na praktykę; natomiast „naukę prawa” – nie jako byt abstrakcyjny, ale jako ściśle określoną grupę ludzi. Referent podkreślił, że prawo międzynarodowe uważa nie za gałąź prawa, a odrębny system prawa. W ramach tego systemu prawa nie bez znaczenia pozostaje rola nauki. Artykuł 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości zawiera katalog źródeł prawa stosowanych przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości przy orzekaniu. Określono w nim, że zarówno wyroki sądowe, jak i zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów są środami pomocniczymi do ustalania znaczenia przepisów prawnych. Stąd, jak przytoczył J. Barcik, rola nauki prawa międzynarodowego jest wręcz prawotwórcza, ponieważ opinia doktryny może być elementem kreowania norm zwyczajowych prawa międzynarodowego.

Referent uznał, że relacje między nauką a praktyką prawa można przyrównać do trójkąta równobocznego. Każdy z jego boków zajmuje kolejno: nauka prawa, praktyka prawa (sądownictwo) i legislatywa. Jeżeli więc przyjąć prawdziwość tej obserwacji, to niestety w latach 1795–1918 nie mógł on istnieć w Polsce. Aby mogła istnieć nauka prawa, konieczne jest bowiem istnienie praktyki. Brak państwa, będącego podstawowym podmiotem prawa międzynarodowego, sprawia, że nie ma podmiotu nauki prawa międzynarodowego, a więc brak jest systemowej nauki prawa międzynarodowego. Zależność ta sprawiła, że polska nauka prawa międzynarodowego jest równolatką polskiej niepodległości. Jednakże jeszcze przed odzyskaniem niepodległości pojawiały się, chociaż nieliczne, dzieła z zakresu prawa politycznego. Jednym z pierwszych była praca prof. Franciszka Kasparka pt. „Udział Polaków w uprawie prawa międzynarodowego” z 1885 r. Autor po raz pierwszy w polskiej nauce używa terminu prawo międzynarodowe.

Referent podkreślił, że w pierwszym okresie istnienia II Rzeczypospolitej Polskiej naukowiec zajmujący się prawem międzynarodowym musiał być praktykiem prawa. Wynikało to m.in. z potrzeb odradzającego się państwa. Problemem nauki prawa międzynarodowego, który ujawnił się w okresie II RP, było pytanie o tożsamość podmiotowości prawnej II RP i I RP. Poglądy na ten temat były zróżnicowanie. Sąd Najwyższy w jednym z orzeczeń z 1922 r. przyjął, że zachodzi ciągłość między I RP a II RP.

Głównymi ośrodkami rozwoju nauki prawa międzynarodowego były uniwersytety: Lwowski, Jagielloński, Warszawski, Poznański. Listę wybitnych uczonych otwiera prof. M. Roztworowski, który od 1931 r. pełnił urząd sędziego Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej. Uczony ten traktował prawo międzynarodowe komplementarnie, nie różnicując prawa międzynarodowego na prawo międzynarodowe publiczne i prywatne. Wspomniano również prof. Z. Cybichowskiego, którego staraniami w 1928 r. zorganizowano w Warszawie Światowy Kongres Prawa Międzynarodowego. Do znaczących naukowców z zakresu prawa międzynarodowego doby II RP prof. J. Barcik zaliczył również prof. J. Makowskiego, który od 1919 r. do 1936 r. sprawował funkcję Naczelnika Wydziału Traktatowego MSZ i któremu przypisuje się autorstwo jednego z pierwszych polskich podręczników do prawa międzynarodowego, oraz prof. B. Winiarskiego, który był sędzią i przewodniczącym Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w Hadze.

Do wyzwań stojących przed współczesną polską nauką prawa międzynarodowego referent zaliczył postępującą fragmentację prawa międzynarodowego, a także wdrażaną reformę systemu oświaty.

Czwarty referat, zatytułowany „Dorobek polskiej nauki prawa administracyjnego”, wygłosił prof. A. Szafrański (UW). Dorobek nauki prawa administracyjnego uznał on za element kultury duchowej narodu. Zarówno po 1918 r., po 1945 r. jak i po 1989 r. aktualna pozostawała potrzeba rozwijania teorii prawa administracyjnego. Było to jedno z dwóch głównych zmagań nauki prawa administracyjnego w ostatnich 100 latach. Kolejnym wyzwaniem było poszukiwanie kryterium zewnętrznego do oceny prawa administracyjnego. Jednakże podstawowym problemem stojącym przed tą gałęzią prawa w pierwszych latach istnienia II RP było ujednolicenie systemu prawa administracyjnego i możliwie precyzyjne określenie obowiązujących norm tego prawa w porozbiorowym porządku prawnym. Referent wskazał na istotne działanie w tym obszarze prof. Kazimierza Władysława Kumanieckiego, prof. Bohdana Wasiutyńskiego oraz prof. Jerzego Karola Panejko. Opracowali oni obszerny podręcznik do prawa administracyjnego, który liczył ponad tysiąc stron. Nieocenione pozostały również prace prof. W. L. Jaworskiego, który kładł nacisk na praworządność administracji publicznej oraz kontroli administracji. Referent podkreślił rolę rozważań nad samorządem terytorialnym w II RP. Rozgorzał wówczas poważny spór nad rolą i formą samorządu terytorialnego między prof. J.K. Panejko a prof. Tadeuszem Bigo. Pierwszy stanął na stanowisku, że to państwo decyduje o roli i układzie kompetencji jednostek samorządu terytorialnego. Natomiast drugi, twórca klasycznej definicji samorządu terytorialnego, uważał, że gminy są podmiotami naturalnymi i pierwotnymi względem państwa. Za dzieła wybitne okresu międzywojennego, jednak wydane już po wojnie, referent uznał Instytucje prawa administracyjnego (1947 r.) autorstwa prof. J.S.W. Langroda; Podstawowe pojęcia prawa administracyjnego (1947 r.) A. Peretiatkowicza oraz Polskie prawo administracyjne w (1946 r.) prof. S.W. Kasznicę.

Referent przypomniał wybitną działalność prof. Jerzego Starościaka w okresie PRL. Naukowiec ten w ramach ograniczeń wynikających z reżimu komunistycznego starał się bronić praworządności. Był również współtwórcą kodeksu postępowania administracyjnego.

Prelegent wskazał też na tendencję do znacznego poszerzania zakresu zainteresowania prawa administracyjnego. Wynika to z poszerzenia wyzwań współczesnego świata. Odnotował, że poprzednie wydanie „Systemu Prawa Administracyjnego” liczyło cztery tomy. Współcześnie „System Prawa Administracyjnego” liczy już około dwunastu tomów.

Kolejny referat, zatytułowany „Dorobek polskiej cywilistyki”, wygłosił prof. Fryderyk Zoll (UJ). Na wstępie zauważył, że na przedwojennych terenach polskich liczne były dyskusje cywilistyczne. Znalazły one odzwierciedlenie w polskim porządku prawnym II RP. Ustanowił on dobrej jakości prawo na gruncie aż pięciu porządków prawnych obowiązujących na terenach Odrodzonej Polski. Dzieła unifikacyjnego dokonała Komisja Kodyfikacyjna, która stworzyła nowoczesne i skuteczne prawo cywilne. Komisja zdecydowała, że przede wszystkim należy dokonać unifikacji prawa, a następnie jego kodyfikacji. Akty prawne miały zostać opracowane od podstaw – odrzucono koncepcję pozostawienia praw zaborczych. Stworzone przez Komisję Kodyfikacyjną dzieło stało się trwałym elementem polskiego porządku prawnego, głównie ze względu na niezwykle wysoką próbę poszczególnych postanowień i konstrukcji. Referent zauważył, że do dziś państwo polskie żyje „światłem odbitym” ówczesnej Komisji Kodyfikacyjnej.

Powołana do życia w 2002 r. Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego miała na celu przygotowywanie założeń i ogólnych kierunków zmian w prawie cywilnym, prawie rodzinnym i prawie gospodarczym prywatnym. Zadaniem Komisji było również opracowywanie założeń oraz projektów o podstawowym znaczeniu dla systemu prawa cywilnego, rodzinnego i gospodarczego prywatnego, z uwzględnieniem zadań wynikających z potrzeb harmonizacji prawa polskiego z prawem europejskim. Niestety, prace Komisji zostały przerwane w grudniu 2015 r. przed przedstawieniem projektów ustaw. Przerwanie prac Komisji Kodyfikacyjnej referent uznał za niepowetowaną stratę dla systemu prawa cywilnego i nauki prawa cywilnego.

Szósty referat, zatytułowany „Dorobek polskiej karnistyki”, wygłosił prof. J. Skorupka (UWr). Wskazał, że dotychczas ukazało się niewiele publikacji prezentujących w sposób jednolity osiągnięcia polskiej karnistyki. Szczątkowe fragmenty odnaleźć można między innymi w Historii nauki prawa i postępowania karnego w Polsce (1948 r.) prof. W. Woltera, a także w opracowaniu prof. A. Murzynowskiego pt. Refleksje na temat nauki procesu karnego (1977 r.).

Referent przypomniał dwa doniosłe akty z zakresu prawa karnego – Kodeks postępowania karnego z 1928 r. oraz Kodeks karny z 1932 r.

Jak podkreślił, kodeks postępowania karnego był wytworem głównie szkoły klasycznej prawa karnego procesowego. Stanowił zwięzłą i syntetyczną regulację o bardzo wysokim poziomie techniki legislacyjnej. Opierał się na następujących zasadach: skargowości, działania z urzędu, jawności, ustności, udziale czynnika ludowego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, równości broni, swobodnej oceny dowodów. Po uchwaleniu Kodeksu postępowania karnego podstawowym zadaniem dogmatyki prawa karnego było wyjaśnienie nowych przepisów kodeksowych. Trwały dorobek w doktrynie polskiego prawa karnego procesowego pozostawił podręcznik prof. S. Glasera pt. Zarys polskiego procesu karnego wraz z prawem o ustroju sądów powszechnych (1929 r.) oraz podręcznik prof. S. Śliwińskiego Proces karny (część ogólna) (1936 r.). Obydwa dzieła stanowią podwaliny współczesnego rozumienia i pojmowania prawa karnego i prawa karnego procesowego.

Kodeks karny z 1932 r. wyróżniał się jednolitą i nowoczesną systematyką, napisany był językiem zwięzłym i przejrzystym. Podstawę odpowiedzialności za przestępstwo stanowiła zasada winy i czyn sprawcy. Kodeks opowiadał się jednoznacznie za zasadą określoności przestępstwa. Definicja przestępstwa nie zwierała elementu materialnego. Po ogłoszenia kodeksu karnego zaczęły ukazywać się liczne komentarze.

Po II wojnie światowej nauka prawa karnego procesowego zyskała wyższą rangę. Awansowała do rangi samodzielnej dyscypliny wiedzy prawniczej. Po 1989 r. nastąpiło wyraźne obniżenie liczby publikacji z zakresu prawa karnego procesowego i jakości tych publikacji. Obserwacja współczesnego piśmiennictwa prawa karnego procesowego i materialnego prowadzi – zdaniem referenta – do wniosku, że w literaturze niestety stroni się od głębszej analizy. Autorzy ograniczają się do rozważań nad obowiązującymi aktami prawnymi.

Dyskusję rozpoczęło wystąpienie prof. M. Wąsowicza, który wskazał, że wśród programu konferencji zabrakło referatu poświęconego historii prawa. Prof. A. Rzepliński podkreślił, że już w Konstytucji 3 maja zawarty został trójpodział władzy i w tym aspekcie można mówić o ciągłości I i II RP. Prof. S. Waltoś zwrócił natomiast uwagę na zjawisko przenikania dawnej terminologii do współczesnego języka prawniczego.

Dokonując podsumowania konferencji, prof. E. Łętowska – moderator drugiej części konferencji – podkreśliła, że współcześnie prawnik zostaje zredukowany do roli osoby wyjaśniającej najnowsze zamierzenia legislatywy. Nie jest to funkcja, która pozwoli prawnikom oraz dydaktykom współczesnej nauki prawa stworzyć trwały budulec dla dalszego rozwoju nauki prawa. Powinniśmy zatem czerpać z dokonań tych pokoleń prawników z przeszłości, którzy bezsprzecznie stworzyli najsolidniejsze fundamenty dobrego prawodawstwa i światłej myśli prawniczej.

  

Eryk Gołębiowski

 

Sprawozdanie opublikowano na łamach miesięcznika „Państwo i Prawo” (nr 5/2019), wydawanego przez Wolters Kluwer Polska.